Birds have long been powerful symbols in literature. The imagery of birds has been used to convey complex themes and emotions, allowing writers to explore the depths of human experience. In war poetry, birds often symbolise both the longing for freedom and the sombre realities of conflict, often serving as powerful metaphors for hope, resilience, and the fleeting nature of peace amidst chaos.

In the anthology Unsilenced – Poems for Palestine, several poets often use the fragile yet stubborn figure of the bird to express their grief. In Lana Derkac’s poetry, birds become tender mourners and gentle healers whose song “wraps up the bones they find /… / as if providing them with new tissue,” an elegiac imagery that repairs flesh with music. Zeynep Karaca, on the other hand, utilises the avian symbol through a single, fleeting moment of Edenic peace: “the bird singing in the garden” conveys a sense of suspense, since in its fragility, it is dangerously poised on the brink of violence. Similarly, Sonia Maddouri’s “cooing of a dove on festive days” drapes peace in memory and ritual; it is as if the dove’s gentle yearn is merely emphasising the bitter absence of celebration. Shirani Rajapakse likewise associates “the sounds of gulls” with the idea of a promised peace which, till now, persists in its elusiveness.

In other poems of the anthology, avian imagery shifts from comforting to menacing, mirroring Palestine’s brutal reality. Birds become dark omens rather than symbols of hope. Ridvan Ardic’s image of black swans choking in a strait suggests the idea that even the most extraordinary creatures suffocate under siege. Furthermore, Franca Colozzo’s birds are agents of death; with her “Black Ravens” that “sow hatred,” she recasts these black birds, once tied to death, as active symbols of human malice. In another poem of hers, she even describes how the “crow’s wings” brush “against angel wings” – a salient imagery that dramatises the collision between the oppressors’ wickedness and the victims’ sanctity. Abigail George’s stark imagery depicting “skulls of birds” reduces nature itself to mere bones, a visceral emblem of mortality and violence. Jeftimiljević Lilić turns the dove – traditionally a symbol of peace — into a relentless black observer, hovering as a portent of doom rather than hope, whilst Sonia Maddouri’s imagery of “birds pecking the heads of the Bereaved” and Marwan Makhoul’s vultures swooping down, on the other hand, transform grief into spectacle. Finally, Mirela Leka Xhavi’s description of the cuckoo’s lament, presented as both curse and echo beyond the grave, blends folklore with the supernatural, framing sorrow as a spectral refrain that haunts the living. Together, these darker avian symbols dramatise how war warps nature’s song into silence, flight into entrapment, and hope into horror.

 

Across several poems in this anthology, birds seem to trace the fragile arc of Palestinian life from birth to death. Josie di Sciascio-Andrews uses an avian extended metaphor to create a contrast between the innocent children “hatching in mine fields” and the perilous setting imposed on their lives. Marwan Makhoul uses similar symbolism when he depicts the idea of “two dove’s eggs / to hatch, male and female, from me and for me,” turning each birth into a hopeful, almost sacred, gift amidst military conflict. The avian metaphor is also utilised in the final stages of life. Ghassan Zaqtan’s euphemism, “when the birds sleep,” turns death into a collective lull, a moment of sorrowful stillness that blankets the living. Franca Colozzo’s elegiac use of avian register transfigures the fallen into a silent, feather-light procession: “Wings spread to the wind, they rise / In a silent procession, / Drifting like feathers, / They ascend into flight / From the hospital in Gaza.” Together, these poetic images chart a cycle in which hatching represents miraculous beginnings, sleep signifies gentle passage, and flight enacts the soul’s ultimate liberation.

In these verses dedicated to Palestine and her people, birds carry the weight of hope and grief across every line. Some poets cast them as gentle healers or beacons of inner compassion, wrapping loss in song and carrying fledgling lives through war-torn streets. Others summon darker wings —ravens that sow hatred or vultures that feast on despair. Yet, through images of hatching, peaceful sleep and final flight, these verses trace a full circle. This anthology suggests that the bird endures as one of the most potent symbols of resilience and release. As Mehmet Murat Ildan once wrote, “Wherever there are birds, there is hope.”

 

Dr David Aloisio

Xi riflessjonijiet jien u naqra r-rumanz.

B’dan ir-rumanz tiegħu Salv Sammut joħodna fid-dinja tal-pubblikazzjoni tal-ktieb, b’wieħed mill-personaġġi jkun pubblikatur u ieħor il-kittieb. Mela hawn għandna ktieb li jittratta d-dinja tal-ktieb, dwar il-proċess tal-kitba u l-karatteristiċi li jagħmlu storja tajba. Il-grigalata li għaddejja barra b’xi mod diġà tirrifletti l-problema li l-pubblikatur għandu jħabbat wiċċu magħha. X’inhi eżattament?

Sa mill-ewwel paġna l-qarrej jifhem li l-istil ta’ kitba huwa mexxej, u n-narrazzjoni fl-ewwel persuna. Insibu riferiment intertestwali għall-kittieb Edgar Allan Poe. Hemm il-kelba li tħoss affarijiet li l-bniedem jasal għalihom iktar tard. Dan kollu jgħin sabiex Sammut iżomm il-qarrej fuq ix-xwiek jaqra. Minkejja li r-rakkont huwa ambjentat fiż-żmien preżenti, taħkem atmosfera gotika f’rabta mad-dar. Riferiment intertestwali ieħor isir f’paġna 243 meta tissemma l-kittieba Irlandiża kontemporanja, Cecilia Ahern. F’paġna 251 tissemma kanzunetta ta’ Acker Bilk, “Strangers on the shore”, mela din id-darba m’għandniex test letterarju imma test liriku.

Jiġi inkluż l-element oniriku, mela d-dinja tal-ħolm, u dan f’rabta mas-seħer tal-baħar. Fil-ħolm hemm twaħħid bejn elementi immaġinattivi u oħrajn letterarji, bejn il-fantasija u l-kitba, imma anki logħba bejn ir-reali u s-surreali. Dan biex nippruvaw nifhmu minn fejn titwieled il-letteratura. Ir-ritratt li jiskopri n-narratur jorbot ir-realtà mad-dinja tal-ħolm: fiż-żewġ każi hemm tfajla preżenti. Hemm drabi meta Sammut iħallat il-ħelu mal-morr, l-oniriku mar-reali, l-idilliku mal-vjolenza domestika. L-oniriku jerġa’ aktar ’il quddiem fir-rumanz, meta l-omm tidher lil bintha f’ħolma: x’riedet tgħidilha bil-ħarsa tagħha? Lura għad-dinja reali l-bint tinħakem minn iktar dubji u mistoqsijiet li għalihom tesiġi tweġibiet.

Interessanti l-introduzzjoni tal-manuskritt li nstab fid-dar. Dan hu rakkont miktub fit-tielet persuna singular, miktub mill-eks sid tad-dar. Mela għandna rakkont ġewwa rakkont ikbar (dan miktub minn Salv Sammut innifsu). Fil-parti intitolata “L-ewwel ġabra ta’ tifkiriet” Sammut idaħħalna fil-kontenut tal-manuskritt (bl-ismijiet tat-titli miġjubin fil-korsiv u ittri minuskoli) u b’hekk il-qarrej jittieħed lura fiż-żmien. Niltaqgħu ma’ Benjamin (nieqes mill-vista), Edith u żewġha Samwel (sakranazz u vjolenti). Jidħol l-użu tad-diskors dirett. Nindunaw li s-sitwazzjoni domestika mhi xejn sabiħa. Min-naħa l-oħra l-baħar hu l-element li jserraħ mill-piż tal-problemi umani. Hu anki l-imkien fejn jinkixfu veritajiet tal-imgħoddi u jseħħu ħwejjeġ li minħabba ċerti raġunijiet ma seħħewx fl-imgħoddi. Għalhekk, bil-mod il-mod Sammut jikxef dak li seħħ fl-imgħoddi fid-dar tad-dellijiet.

Hemm drabi meta ningħataw il-perspettiva taż-żewġ ulied bniet  – Mildred u Caroline – li jkollhom jgħixu tterrorizzati f’dan l-ambjent, l-iktar iż-żgħira Caroline li spiss il-missier xurban iħares bl-ikrah lejha. Il-qarrej jistaqsi, għaliex dan?

Il-kunflitt hawn isir mekkaniżmu letterarju ieħor li jżomm lill-qarrej jaqra bla ma jegħja jew jiddejjaq. Hemm elementi oħrajn li jikkontribwixxu, fosthom l-għajbien ta’ persuna, l-investigazzjoni, l-introduzzjoni ta’ kundizzjoni mentali bħalma hija d-dimensja jew il-qtugħ mir-realtà immedjata, u anki l-element sopranaturali jew inspjegabbli. F’rabta ma’ dan tal-aħħar nistaqsu x’inhuma d-dellijiet li jissemmew, u kif il-ġiżirana bidlet postha? F’kapitlu 42 naraw lil Edith – li tkun ilha snin twal tgħix fis-solitudni – waqt passiġġata fil-masġar li tidħol fi djalogu ‘mistħajjel’ ma’ Benjamin li jispjegalha ċerti affarijiet kif verament seħħew fl-imgħoddi. Hawnhekk l-assenti jinbidel fi preżenza.

Sammut jintroduċi iktar sorpriżi u tensjoni: stupru u inċest bejn missier u bint, u jsegwu dipressjoni emozzjonali u psikoloġika, u aktar tard, tqala mhix mistennija. Fejn tidħol it-tema tfulija naraw li mhux kollox ward u żahar. Minkejja dan, fir-rakkont naqraw ukoll dwar tiġrib pożittiv bħal imħabba, altruwiżmu u s-sens tas-sagrifiċċju. F’kapitlu 43 hemm il-mara għaddejja waħedha fix-xatt – id-dell taz-‘zija’ Caroline li jinsisti li toħroġ għad-dawl il-verità –  u li ħadd ma jaraha ħlief Amanda. Dan kollu jqanqal iktar interess fil-qarrejja, mela jservi bħala spinta lid-dieġesi jew storja tar-rakkont.

Aktar ’il quddiem Sammut jintroduċi flasback ieħor u joħodna aktar lura fiż-żmien, meta Benjamin u Edith kienu għadhom żgħażagħ fejn tinkixef ir-rabta bejniethom fil-passat. Dan kollu jibda minn oġġett, eżattament ħannieqa magħmula mill-qxur tal-bebbux li Benjamin kien għamel lil Edith.

Meta tieqaf l-istorja rrakkuntata fil-manuskritt nittieħdu lura fil-preżent, u l-ismijiet tat-titli tal-kapitli jerġgħu għall-ittri kapitali fil-grassett. Nerġgħu lura għan-narrazzjoni fl-ewwel persuna singular. In-narratur hawn jgħaddi mill-istess ħsus u esperjenzi li ngħaddu aħna l-qarrejja, fosthom il-kurżità u l-istennija. Hemm aħna li qed naqraw ir-rumanz ta’ Sammut, imma hemm ukoll in-narratur-pubblikatur-protagonist li qed jaqra l-manuskritt misjub. Hemm ukoll l-idea li l-awtur tal-manuskritt juża psewdonimu, mhux ismu proprju, għax mhux qed ifittex il-fama personali imma jixtieq biss ifakkar dawk li  xi darba għexu fid-dar.

“It-tieni ġabra ta’ tifkiriet – Diżillużjoni” terġa’ toħodna lura għall-manuskritt. Għall-ewwel l-ispazju hu dak ta’ Pariġi –  waqt btala qasira – u hawn jidħol indirettament Salv Sammut li nafu li siefer bosta drabi u dar ħafna mkejjen fl-Ewropa u lil hinn. Naqraw mill-perspettiva ta’ Samwel li bħal jinbidel u jikkonverti; omm li ma trid bl-ebda mod it-tarbija li għadha kemm twieldet; persuna li titħalla tinġarr mill-mewġ qawwi tal-baħar (suwiċidju?). Il-baħar din id-darba hu dak lil jisraq ħajja umana, imma anki sodda fejn jista’ jinsab il-kenn etern. Fir-rumanz il-baħar jisraq il-ħajja ta’ tliet karattri. Hemm is-sens taż-żmien li jinħass il-ħin kollu għaddej.

Min-naħa l-oħra, il-masġar (Kapitlu 30) jinftiehem bħala post li wieħed jistkerrah, bħalma jiġri fil-ħrejjef: “… u t-tnejn għajtu u daħku sakemm waslu biswit il-masġar. Ħarsu lejh u ma tkellmux. Is-swidija li s-siġar folti kienu jixħtu, ġegħlithom mingħajr ma jafu għaliex jisktu mill-għajjat tagħhom.” (184) Ftit aktar ’il quddiem naqraw: “Dawk is-siġar kbar u twal bil-friegħi u zkuk miftuħin bdiet tistħajjilhom mostri ħerġin mill-ħrejjef li kienet tħobb taqra imma xorta titmeżmeż minnhom.” (185) Gilbert u Amanda b’xi mod hawn ifakkru fil-ħrafa ta’ Hansel u Gretel. Hemm saħansitra d-dar f’nofs il-masġar, element ieħor rikurrenti fil-ħrejjef tradizzjonali.

Il-masġar jintrabat ma’ aspetti pożittivi wkoll: joffri kenn lil Samwel ladarba jixjieħ u ilu jgħix waħdu. Ironikament naqraw li, “ Mistur f’dak l-imkien kien iħossu protett mill-ilpup ta’ barra l-masġar”, meta sa ftit żmien qabel kien hu stess ‘lupu’. Id-dellijiet li spiss jissemmew jistgħu jirrappreżentaw is-sens ta’ ħtija li Samwel jaħrab minnu. Anki l-għadira f’nofs il-masġar għandha karatteristiċi msaħħra u tfakkar fil-ħrejjef.

Bħala parti mit-teknika narrattiva Sammut jalterna l-azzjoni li sseħħ fi spazji differenti: daqqa fid-dar ta’ Mildred, daqqa fil-masġar jew qrib il-baħar, daqqa fi spazji magħluqin bħal xi bar. Apparti hekk, aktar tard fir-rakkont, Sammut bħal iġiegħel lill-qarrej jitħassar lil dak li xi darba kien bla ħniena u ħajjen, imma joħodha anki kontra dik li xi darba kienet vittma.

Lura għar-rakkont ewlieni mill-ġdid u għalhekk waqfien mill-qari tal-manuskritt u mill-ġdid mal-kittieb. Il-pubblikatur jikkummenta dwar il-karatteristiċi u l-valur tal-manuskritt li qed jaqra. Din hija l-parti metanarrattiva tar-rumanz preżenti. Niskopru li l-istess spazji li jissemmew fil-manuskritt imur fihom ukoll il-qarrej-pubblikatur, fosthom ir-ramla, il-baħar, il-masġar, l-għolja, id-dar f’nofs il-masġar. Dan hu vjaġġ fiżiku li jagħmel il-pubblikatrur sabiex ifittex lill-kittieb tal-manuskritt. Hu anki vjaġġ letterarju fil-passat meta jaqra l-manuskritt. Il-qarrej jibqa’ kurjuż dwar min hu fir-realtà l-kittieb tal-manuskritt: tgħid Samwel, jew le? Hemm sett ta’ noti li nkitbu, li mbagħad ġew żviluppati f’rakkont mill-kittieb, li mbagħad spiċċaw f’idejn il-pubblikatur. Il-kittieb isejjaħ lid-dar fil-masġar dar ta’ “diżappunt u wġigħ”. (234)

Bil-mod il-mod nifhmu wkoll li dan hu rakkont dwar it-tiġrib ta’ tliet ġenerazzjonijiet differenti. Lejn tmiem ir-rumanz climax isegwi lil anti-climax ladarba toħroġ il-verità tant mixtieqa, imma mhix dik li ssopona u stenna l-qarrej. Sammut, bħala kittieb tal-esperjenza, iħawwar sewwa r-rakkont tiegħu b’ingredjenti varji: il-qarrej jibqa’ sal-aħħar jistaqsi min kien verament missier Amanda.

Fl-aħħar kapitlu naqraw dwar żewġ ġesti simboliċi mill-pubblikatur: it-tfigħ tal-kriżantemi fil-baħar u l-ftuħ tat-twieqi tad-dar sabiex joħorġu d-dellijiet u l-iħirsa minnha. Dan hu rit ta’ tisfija u fl-istess ħin katarsi. X’inhuma l-aħħar deċiżjonijiet tal-pubblikatur: se jibqa’ jgħix fid-dar? Se jippubblikah il-ktieb? Dan kollu f’rumanz ta’ 288 paġna. Bħal dejjem, dan hu rumanz ieħor ta’ Salv Sammut li jżomm lill-qarrej attent u kurjuż sal-aħħar anki billi ma jħallihx passiv imma jinvolvih u jnissel fih ħsibijiet u ħsus diversi waqt il-qari tiegħu. Id-Dar tad-Dellijiet hu garanzija ta’ qarja li toffri ħin ta’ mistrieħ u pjaċir.

Patrick Sammut (April 2025)