Mużajċi

Dak li jidher hu biss naqra minn dak li huwa int u jien. Huwa aħna. Dak li jidher huwa biss is-superfiċje. Huwa biss in-naħa ta’ fuq tal-ajsberg tagħna, għandu mnejn jgħidilna xi Sigmund Freud. U dan, jekk xej’ jiġri, minħabba l-fatt li anke aħna ma nafux aħna min aħna, u li huwa forsi, bit-tqanżih, jew forsi bil-koinċidenza, jew min jaf b’xi aċċident mhux tas-soltu li aħna jirnexxilna naħbtu ma’ dik li hija l-personalità tagħna.

 

Għax il-personalità ta’ kull wieħed u waħda minna, għalkemm fid-dehra tagħha tagħtina l-idea ta’ xi tip jew ieħor ta’ solidità minħabba r-rikurrenza tagħha, taħbi fil-qiegħ nett tagħha dak li xi Joe Camilleri għandu mnejn isejjaħlu l-mużajk tafli li jsawwarna. Għax l-umanità tagħna hija fraġli u fraġli ħafna, u fil-qiegħ tagħha hemm sottoreneità, li forsi xi psikoanalista, jew xi psikologu tal-qiegħ, jew forsi xi poeti, kittieb tan-novelli, jew rumanzier, għandu ċ-ċans li jurina xi parti minnha. U anke hawnhekk, il-parti li jurina hija parti frammentata – mużajkalità li tifforma parti minn mużajk li mhux lakemm jinftiehem fit-totalità tiegħu. U dan il-mużajk faċilment jinkiser u jitfakkar għax it-tfl tiegħu, it-tafal tiegħu, dak li jagħmilna t-‘tfal’ ta’ dejjem, qiegħed hemm isawwarna bil-mod tafli tiegħu.

 

Joe Camilleri, f’dawn in-novelli mgħammda bħala Novelli Mużajċi tat-tafal, jipprova jidħol fil-qiegħ nett, jew forsi fin-naħa ta’ taħt dak li nsejħulu l-konxju/id-dehri, biex aħna niksbu xi ftit tal-ħjiel minn dawn il-fraġilitajiet tagħna. Huma fraġilitajiet, li wara kollox isostnuna. Jagħmluna. Isawruna. Għax dawn għaddejjin bla hedu l-ħin kollu. Jitkellmu jgħajtu. U jitkellmu bis-sospir. Jew bit-thewdin. Jew bil-vuċi sotto-imtaħtħa. Imma n-narrattiva vera u proprja ta’ kull wieħed u waħda minna qiegħda hemm. Hemmhekk f’dawn in-naħitijiet jitħietu ġewwa fina noħorġu aħna bil-beżgħat inkonxjużi tagħna. Bid-dehriet inkonxjużi jgħajtu ġewwa fina. Bis-siktiet li jiskietu ġewwa fina, u jkellmuna minn taħt il-taħt.

 

Sadattant madankollu, in-nies ‘t’hemm barra’ ma jarawx ħlief in-narrattiva li tidher. In-narrattiva sotterranea ma jarawhiex jew forsi, jarawha ftit. U Joe Camilleri ta’ artist mhux biss tal-kelma imma wkoll tal-lewn u l-figura għandu l-ħila li jagħtina ħjiel u ħjiel tajjeb ta’ dawn il-personaġġi, ħafna drabi inkwieti, li għal xi raġuni jew oħra sfaw telliefa. Ma waslux jaraw lilhom infushom, u juru lilhom infushom lid-dinja t’hemm barra huma min huma tassew. Il-figura tal-wiċċ bħal qisha qawwija wisq biex tħallihom jidhru fil-verità tagħhom.

 

Camilleri bħal qisu jrid jgħidilna, li l-bniedem għandu dik it-tip ta’ biża’ li jiltaqa’ miegħu nnifsu. Għax jekk jiltaqa’ miegħu nnifsu jew jitfarrak aktar, jew jispiċċa deluż, jew jispiċċa agħar fi ħsusu u f’għemilu fuqu nnifsu u fuq id-dehra li jipprojetta lil dawk ta’ madwaru. L-immaġni dehrija għaldaqstant tirbaħ fuq l-immaġni nifsija ġewwinija. U minħabba f’hekk, iħossu fid-dmir li jidħol hemmhekk, sewwa sew fejn iseħħu dawn it-traġedji umani. Fejn ikun hemm il-biki u l-introspezzjonijiet għaddejjin jissingjaw minn naħa għal oħra fi ħsusna, ruħna u l-varjegazzjonijiet kollha li jsawruna.

 

U Camilleri jagħmel dan, ovvjament billi jurina wkoll id-dehra ta’ barra. In-narrattiva li tintħiet hekk kif karattru jiltaqa’ ma’ karattri oħra, xena tiltaqa’ ma’ xejna oħra, kuntrast jiltaqa’ ma’ kuntrast ieħor u konflitt jiltaqa’ ma’ konflitt ieħor. U dawn id-dehriet huma dawk li Camillieri jaf jinsiġihom bi ħjut sintagmatiċi uniċi. B’vokabolarju idjomatiku li jintħiet b’mod naturali, jekk xejn minħabba l-ħiliet tiegħu ta’ għalliem kif ukoll preżentatur ta’ programmi televiżivi li għenuh jibni din it-tip ta’ ħila fl-espressività. Hija dik it-tip ta’ espressività madankollu li taf ukoll l-għeruq antropoloġiċi tiegħu ta’ Għawdxi li għex lil Għawdex u lit-toroq u l-imkejjen tiegħu. U għaldaqstant il-lingwa tiġi mhux biss estensjoni ta’ dak li qiegħed jirrakkonta, imma saħansitra ingastar qawwi ta’ dak li jkun qiegħed jgħidilna.

 

In-novella ta’ Joe Camilleri hija novella sempliċi, diretta, li tinftiehem. Hija novella ta’ nies hekk imsejħa tad-demm u l-laħam, nies li fallew, ġew traduti, infixlu, ingħaddew mill-għarbiel soċjali b’mod ħażin u fażul, ġew ittimbrati, saru dellijiet mingħajr ma għamlu xejn ħażin u għoxrin elf żball ieħor li jseħħ hekk kif aħna nkunu għaddejjin interrqu f’dan it-terriċċju uman. U n-narrattiva tkompli tgħidilna minn xiex jgħaddi l-bniedem, b’tali mod u manjiera li hawnhekk inkomplu nsostnu l-mod kif hemm ċans li Camilleri jara l-ħajja, bħala proċess ta’ solitudni, f’solitudni f’solitudni, għax mhux daqshekk faċli li wieħed joħroġ minn qoxortu, jew inkella jiġi muri kif tassew hu.

 

Id-dehra ta’ barra tgħajjat storja, filwaqt li d-dehra ta’ ġewwa tgħajjat storja oħra.  Il-limen li jaqsam dawn iż-żewġ naħiet bħal qishom ma jiltaqgħu qatt. Huma żewġ stejjer ‘paralleli’ imma li ma jiltaqgħu qatt biex jgħidu l-veru storja ta’ kull bniedem/karattru/personaġġ li niltaqgħu miegħu. Għax din tal-bniedem magħluq fil-ħabs tiegħu, bħal qisu tinħass li hija perenna fil-qiegħ ta’ kull novella ta’ Joe Camilleri. Id-dehri huwa l-falz. Dak li mhuwiex dehri huwa dak li hu veru, anke jekk, anke hawnhekk kull personaġġ inkwistjoni, inkluż ‘il-persona/e’ bħala regola mhumiex kapaċi jaslu biex jagħrfu huma sewwa sew min huma.

 

Dawn huma xi siltiet li jitkellmu jgħajtu minn dawn in-novelli. Hekk ngħidu aħna, hawnhekk naraw kif il-bniedem għal ħafna jidher mod, imma dak li jkun qiegħed jiġri fil-qiegħ nett ta’ ruħu, ikun kompletament differenti. Il-ġudizzju tal-bniedem jgħid storja. In-narrattiva nifsija tgħid storja oħra.

 

U ħsiebu tar lejn l-imgħoddi mċajpar minn fejn inqalgħu fotografiji sofor ta’ tifla kollha għaxqa ċċafċaf u titbaħbaħ fl-ilma safi tax-xtajta. Għajnejha żewġ tutiet suwed jgħumu f’ferħ bla tarf. Tielgħa u nieżla fl-ilma. Tintelaq għal żaqqha biex tikaxkar ħelu ħelu mal-mewġa. Terġa’ tiġri għal fuq ix-xtajta. Tedha timpala r-ramel f’barmil ċkejken u mlewwen tal-landa. Inkella tgħarrex b’għajnejha biex tfittex il-ħġieġ leqqien li l-melħ u l-ħakk tal-imwieġ ikunu llimaw f’ħaġriet mielsa. U fil-moħħ tari jsiru r-rubini u l-iżmeraldi prezzjużi li jorqmu x-xagħar u s-sider tal-prinċipessi tal-ħrejjef. (Ix-xtajta santwarju, p. 64-65)

L-istorja jiġri hawnhekk fil-qiegħ nett subkonxjuż ta’ min jagħraf u jifhem, mhux wisq fi kliemu ta’ barra, daqskemm fl-immaġnijiet nifsija li jimirħu ġo ruħu/ha.

Iżda sa xħin raqad it-tifel, ir-riefnu ta’ ġo fiha laħaq sar fewġa. It-temperatura laħqet niżlet. Birdet u waqgħet fis-sikta tas-soltu tagħha. Xofftejha miġbudin, għajnejha sbieħ inwaħħlin fil-baħħ. Intefgħet fuq is-sufan quddiem is-sett tat-televixin u żewġha qisu ma jeżistix. Jikkummenta dwar il-programm u hi ma tagħmel ebda reazzjoni. Jistaqsiha u ma tweġbux. Jitkellem, ilablab, iredden u jibqa’ waħdu jisma’ leħnu qisu m’hemmx semmiegħa. Is-sikta tagħha kienet tqanqlu, iżda l-bruda fiha kienet teqirdu. Żewġ forzi kontra xulxin li kienu jxettlu fih reazzjonijiet ta’ xejriet differenti. (“Għedtlek, iftaħ dik ti-tieqa!” p. 84)

L-istess jiġri hawnhekk. In-narrattiva li jgħid ritratt jinfed lill-protagonista ta’ din in-novella, novella, li titkellem tgħajjat u tgħajjat ħafna, b’mod speċjali dwar il-proċess tal-enkultarazzjoni tagħna bħala Maltin u bħala Għawdxin, forsi wisq aktar – ovvjament taż-żmien li tiġbor fih din il-protagonista.

U dak il-ħin, għajnejha waqgħu fuq il-ħajt tan-naħa tagħha, fuq il-gwarniċ iswed li kien jinkwadra r-ritratt taz-zija Pawla. Il-ħarsa diretta, imqita u penetranti li kienet qiegħda tagħtiha donnha riedet tlumha u ċċanfarha. Hi pprovat taħrab il-ħarsa u tross l-għotjien t’għajnejha. Iżda dik il-ħarsa qalila tar-ritratt baqgħet tiġri magħha bħal tingiż irqiq ta’ labar fis-sentittività fina ta’ moħħha. Donnha trid tmaqdarha li waqgħet għall-qżież, i ħalliet il-passjoni tegħlibha, raġel imissha, ibagħbas fiha u jtellfilha s-safa. Issa ġisimha mniġġes. (Il-Ħarsa mir-Ritratt, p. 97)

U d-distakk bejn dak li jidher u dak li ma jidhirx. In-narrattiva li wieħed jisma’ meta jkun qiegħed jitkellem man-nies, dik li takkomoda l-aspettazzjonijiet soċjali u dik li tkun qiegħda sseħħ ġo kull wieħed u waħda minnha toħroġ b’mod dehri ħafna f’din is-silta, li tiġbor fiha, din id-darba l-qasma fuq livell soċjali tal-bniedem.

Xi trid tagħmel! Meta x-xitla tikber tibda ddawwar wiċċha lejn ix-xemx u tferrex għeruqha beix terda’ minn tira ġdida. Lili ma tantx tinżilli din il-ħbiberija ma’ nies li jaħsbu li messew is-sema b’idhom. Forsi jien magħġun klassista. Uliedha huma demmi, imma iktar minn hekk huma wlied is-soċjetà li rawmithom. Għalihom waqgħu l-ħitan storiċi u soċjo-kulturali u Malta saret tassew pajjiż wieħed (Il-bajjad li jiftaħ id-dranaġġi, p. 142)

U din id-darba, il-maskra/i, ma setgħetx tidher aħjar, u ma tkunx aktar ċara daqs il-kristall, u relatata mas-soċjetà ta’ żmienna, li issa żanżnet vokabolarju ġdid u mod kif trid tara l-ħajja hi u hi biss. Sadattant ikompli l-isfruttament u l-esplojtazzjoni tal-bniedem.

…F’kemm ilni ngħidlek, irranġalu biex ġab lil martu, ’il uliedu u ’l-qraba kollha li seta’ jlaqqat. Lil sid ir-restorant ma jqumulux wisq għax joqogħdu b’li jagħtihom. L-importanti li huma ferħana għax miġbura lkoll flimkien u jgħixu familja waħda fil-flett ta’ fuq ir-restorant. X’jimporta li jaħdmu daqs klieb u jitħallsu bis-soldi! X’jimporta li s-sid jgħix fl-aqwa villa, li jsiefer biex jara kull logħba futbol u li spiss jibdel il-Mercedes u l-Ferrari, karozzi għal qalbu wisq. L-aqwa li qegħdin qaqoċċċa, li jsibu saqaf fuq rashom u fuq kollox, li jserrħu rashom ħielsa fuq l-imħadda. (Maskri p. 158-159)

In-narrattiva li nissieħbu fiha hawnhekk hija n-narrattiva ta’ min quddiem l-ossessjoni u l-abberrazzjonijiet mentali, jibda jirrelata u jara l-ħajja skont din it-tip ta’ qagħda mentali – qagħda mentali li twassal lil dak li jkun biex jinterpreta r-realtà skont din l-‘iperrealtà’ nifsija tiegħu/tagħha. U l-biża’ u t-terrur ikomplu jżidu quddiem dan l-istat ta’ xena. Il-kelma ewtanasja.

U fi triqitha lejn id-dar qagħdet tgħarbel moħħha sew forsi tiftakar x’kelma kien semma Dun Ġwann. Kelma tqila li qatt qabel ma kienet semgħetha. Imma fehmitha. ‘Għax il-labra…il-labra kollox. L-injezzjoni tal-ħniena, imma l-injezzjoni qaddejja tal-mewt. Ta’ dawk il-ħajna li jaraw ix-xjuħ żejda, piż li ħadd ma jifilħu quddiem għajnjeh. Labra waħda biżżejjed.’ / U reġgħet tkexkxet. U ġabet quddiem għajnejha lil zijuha Ġamri, żmien twil ilu, li kien armat bil-bhejjem. Baqra l-ġmiel tagħha li kienet waslet biex tiled. Baqra li bdiet tgħajjat kemm tiflaħ. U t-tabib tal-biċċerija li kien sejjaħlu Ġamri, għamlilha labra. U ftit wara, il-baqra nefħet nefħa qawwija, għotrot u waqgħet għaxja.” (Id-Dell tal-Ewtanasja, p. 172-3)

Il-misenterpretazzjoni tal-bniedem, in-nuqqas ta’ ħila li jagħraf dak li jkun qiegħed ġewwa l-bniedem u dak li jkun qiegħed jidher jinħass b’saħħa f’din l-istorja traġika ta’ tfajjel li jmut qasir il-għomor, u li minkejja kollox l-għalliem ma kienx irnexxielu jagħraf x’seta’ kien qiegħed jiġri ġewwa fih.

 

Dak il-jum ma kellix lezzjonijiet mal-klassi tiegħu. L-għada filgħodu xħin dħalt fil-kamra tal-kwinta, għajnejja marru minnufih għall-bank tar-rokna, fl-aħħar filliera. Il-bank kien vojt. It-tlett ijiem ta’ wara baqa’ l-istess. Imbagħad fl-aħħar jum tal-ġimgħa Jacob reġa’ deher. Kien żagħżugħ qisu stwiel u mill-aħħar bank, rasu kienet togħla aktar fuq l-oħrajn. Wiċċu rajtu mixrub qisu nbela’ f’daqqa waħda. Qatt ma kien qamħet il-lewn, imma issa l-ġilda rajtha bajda kina. Biss tajjart kull ħsieb ħażin. Wara kollox, min jiġi f’sikktu minnufih wra xi ebrat ijiem b’deni ta’ żiemel? Hekk kont waħħaltha f’rasi. Konna fl-aqwa tax-xitwa meta l-influwenza u l-irjieħ ma jqisux jekk jaħkmux fuq ix-xjuħ jew fuq iż-żgħażagħ. / Iżda arrali bl-ikrah. Kont xammejt biss sal-ponta ta’ mnieħri. (Bank fir-rokna, fl-aħħar filliera, p. 226)

Dan il-kjażmu bejn ir-‘rebħa’ li tidher minn barra u t-‘telfa’ ġewwinija tinħass b’saħħa tremenda f’novella li tirrifletti ħafna u ħafna mir-realtajiet ta’ żmienna, fejn koppji jkollhom jinfirdu minn xulxin, bid-diq tremend li dan jista’ jikkaġuna fil-qiegħ nett ta’ ruħhom, kif jidher sew hawnhekk:

Kellha raġun ix-xiħa. Xi rbaħt? Tassew xi rbaħt? / Kien żera’ r-riħ u ħasad ir-riefnu. Li qanqal u kaxkarlu kollox miegħu bla ma ntebaħ. Xamm biss sal-ponta ta’ mnieħru. Ħatt dak li kien bena. Ġarraf b’idejn goffi l-waqtiet ta’ seħer li kienet offrietlu l-ħajja. / Issa tard wisq; f’qalbu kien hemm rassa. Saqajh kienu bla saħħa bħal min għotor minn fuq pedistall. Bla ħajr u bla tama. Rebbieħ tat-telfa tiegħu, b’depożitu ta’ falliment fil-bank tal-ġejjieni. U l-falliment ma jirrendix imgħax. / ‘Kellha raġun ix-xiħa. Kellha raġun.’ (Ħsad ir-Riefnu, p. 277-8)

U fuq nota forsi differenti, għalkemm dejjem fl-istess fil niltaqgħu mal-Għawdxi li minn Għawdex tiegħu issa li kien se jirritorna lejn l-Awstralja tiegħu ħa ż-żerriegħa tal-ħarrub, żerriegħa li għalih kienet tfisser ħafna u ħafna u ħafna – id-dehra titkellem mod. Il-qiegħ subkonxjuż jgħid storja oħra.

F’ħin minnhom, idu marret fil-but tal-ġlekk. Hu u jteftef ħass iż-żibeġ ta’ kuruna tar-rużarju. Lil ommu ma kien jaħarbilha xejn. Tbissem. Iżda s-sensazzjoni tas-swaba’ jramblu fiż-żibeġ ħassha waħda ta’ gost. Għal ħin twil idu baqgħet taħfen dan ir-rigal li kienet ħallietlu x-xwejħa. Fil-but l-ieħor tal-ġlekk sab qartas ċkejken. Xħin fetħu lemaħ ftit żerriegħa tal-ħarrub. Dak il-ħin ftakar f’missieru u f’nannuh u magħhom f’bużnannietu u fl-antenati mistura kolha tal-ġidd Malti li ħadmu l-art u għaġnuha b’għaraqhom biex minnha sawru xbieha ta’ nazzjoni. / Tbissem għall-għaqal u d-dehen tax-xiħa. Kien iħossu ċert li  jekk għad xi darba jerġa’ jixref sa Għawdex, aktarx lil ommu ma jsibhiex hemm. Għalhekk xtaq li jsib l-isbaħ rokna fil-ġnien ta’ daru fl-Awstralja u ż-żerriegħa tal-ħarrub jordomha fil-ħamrija. Xtaq li jkollu x-xorti jaraha tinbet u tixxettel f’ħarruba kbira, umbrella b’xuxa folta u miftuħa. U terġa’ tkennu taħtha bħal żmien twil ilu meta wara ġiri sfrenat fil-beraħ kien jintelaq jistrieħ għad-dell frisk. Imbagħad fis-sliem li jaħji, ruħu tkun sabet mill-ġdid dirgħajn ta’ ġewwa li jħaddnuha bi mħabba. (Żerriegħa tal-Ħarrub, p. 310-311)

Novelli ta’ dan it-tip jidhru u jinħassu bħala psikoloġikament impenjati, kif għidt fil-ftuħ ta’ din il-kitba tiegħi, imma fl-istess ħin jibqgħu għaddejjin bin-narrattiva, li kull wieħed u waħda minna jieħu gost li jisma’ u jaqra. Ma nsibux akrobaziji psikoloġiċi ta’ xi tip jew ieħor, imma l-istess fil narrattiv u l-istess impenn tal-awtur juruna li għalih, il-ħajja tal-bniedem hija misterju – misterju li l-kittieb kapaċi jidħol fih u jislet minnu dawk l-irkejjen suwed aktar milli feliċi li jsawruh. U n-narratur jibqa’ għaddej iħit naħa ma’ oħra mingħajr ma jirnexxilu jagħmel xejn, ħlief li jkompli jurina kemm hija fraġli din l-umanità tagħna – umanità li tinħeba fl-għeluq tagħha nnifisha, u hemmhekk titrekken fl-ennui tagħha. Sadattant madankollu, in-narrattiva hija estetikament sabiħa, utli u tgħinna lkoll biex ngħixu u narrikkixxu lil din l-istess ħajjitna.

 

Ħajr lil Joe Camilleri li b’ ‘Mużajċi tat-tafal’ tana għal darb’oħra dimensjoni unika tagħna l-bnedmin, b’laqtiet psikoloġiċi daqskemm soċjali u kif dawn isawruna, isostnuna u jħituna. Nissuġġerixxi dan il-ktieb bħala mhux biss test li għandu jinqara minn kull min hu interessat jagħraf lill-umanità tagħna, imma wkoll li jintuża bħala  test f’xi skejjel, jew jekk xejn jintgħażlu minnu xi testi.

 

F’dan il-ktieb insibu sittax-il novella li huma: Għall-kenn tal-Bar Toledo; Ix-xtajta santwarju; Għedtlek, iftaħ dik it-tieqa!; Il-ħarsa mir-ritratt; Ir-raġel li xejjer il-minġel; Ftajjar tal-makku; Il-bajjad li jiftaħ id-dranaġġi; Maskri; Id-dell tal-ewtanasja; Kwestjonarju waqt X-ray; Gawwija bajda u ħamra; Bank fir-rokna, fl-aħħar filliera; Il-buffu tal-fidda; Ħsad ir-riefnu; Żjara; Żerriegħa tal-ħarrub.

F’dan il-ktieb insibu wkoll introduzzjoni tal-awtur kif ukoll studju dwar in-novelli li dehru fix-xogħlijiet preċedenti ta’ Joe Camilleri.

 

Ġabriet oħra ta’ novelli ta’ Joe Camilleri huma: Solitudni fil-Folla (2007); Fir-Rokna tas-Silenzju (2008) u Żwiemel tar-Riħ (2010).

 

 

Tarċisju Zarb