Ġganti (Horizons, 2022) ta’ David Aloisio jqajjem f’Mark Vella r-riflessjoni dwar il-qari ta’ tfulitna u ta’ wliedna, filwaqt li jarah indikazzjoni tajba għal toroq editorjali mġedda f’dan il-ġeneru. Dehret fil-gazzetta ‘Illum’ tal-15 ta’ Novembru, 2022.

Kien pjaċir kbir il-qari ta’ Ġganti, l-aħħar xogħol ta’ David Aloisio maħruġ ftit ilu mill-Horizons. Huwa t-tip ta’ ktieb li wkoll jiffrankali l-peripeziji tas-soltu tal-introduzzjoni għar-reċensjoni, minkejja li b’xi mod jafu jiskulaw aktar ’il quddiem fil-kitba. Dan mhux biss għax ittimbrat bil-kwalità li mdorrijin spiss għaliha mill-pinna produttiva ta’ Aloisio fid-diversi ħidmiet editorjali tiegħu, imma anki għaliex huwa ktieb x’aktarx immirat għat-tfal li jekk moqri minn adult, xorta waħda jħalli effett importanti.

Il-qari tiegħi bħala kritiku, fil-fatt, kien diffiċli għall-ewwel, minħabba li s-sengħa tgħidlek tfittex lil hinn u tqabbel, taqra bejn il-vrus biex tara hemmx xi ħaġa lil hinn minn dak propost mill-ktieb. Hemm ħafna lil hinn, dak żgur, imma l-qari adult ta’ ktieb għat-tfal donnu sfida għaliex is-suspension of disbelief, iċ-ċediment deliberat u maqbul tar-realtà kull darba li naqraw il-finzjoni, għall-kotba tat-tfal jaf ikun qabża doppja jew tripla. Taf li ktieb li mhuwiex proprjament għalik, u għalhekk tipprova tidħol f’moħħ tifla jew tifel (l-aktar biċċa xogħol diffiċli), imma wkoll terġa’ tbill subgħajk fl-għadajjar ta’ tfulitek u jfiġġu waqtiet fejn tittanta taqra daqslikieku għadek int it-tifel jew it-tifla.

Huwa ktieb, kif qal anki r-reċensur Robert Pisani fuq The Bobsphere, li jidher, anki għax mhux mistqarr, li jaf ikun immirat għat-tfal ta’ madwar l-għaxar snin. Jitfa’ punt ta’ mistoqsija wara l-età, u naħseb li mhux biss għax il-ktieb għandu produzzjoni lussuża, bil-qoxra iebsa u d-dehra ta’ ġewwa tal-kotba tal-‘kbar’, iżda anki l-lussu tar-rakkomandazzjoni ta’ Trevor Żahra. Imma int u taqra, donnok tintebaħ li l-awtur kiteb dan ix-xogħol, jekk mhux b’udjenza partikolari f’moħħu, b’idea pjuttost preċiża tal-emozzjonijiet li jrid iqanqal, u hemmhekk tibda forsi tiċċara l-mistoqsija dwar f’idejn min imissu jkun il-ktieb.

Storja sempliċi u pjuttost lineari, mogħtija l-appoġġ mill-mappa tal-gżira mitika suġġett tal-ġrajja, dar-rakkont jimxi skont topos modern u rikorrenti daqskemm hu qadim, ta’ vjaġġ lejn dinja parallela li jibda jseħħ wara inċident fejn il-protagonist jintilef u/jew isib ruħu xi mkien ieħor. Żita ssib ruħha f’lok u żmien li jista’ jixxebbah mal-preistoriku wara li, bħal uliedna llum, tkun qabditha l-kurżità tmur tara balena li ntlemħet qrib ix-xatt skont kif imxandar mill-midja soċjali. Pretest sempliċissimu, antik daqs il-kitba, li mill-ewwel jieħu l-qarrej lejn ġrajja mbiegħda li madankollu tibda ttekktek tnabar ħabbara ta’ xebh mal-preżent.

L-istrateġija narrattiva ta’ Aloisio tidher mgħallma anki fil-bini tan-nisġa, kif naraw mit-titli tat-taqsimiet li jissuġġerixxu l-għarfien ta’ xi Campbell u l-istadji ewlenin tal-vjaġġ tal-eroj u tal-fażijiet tipiċi tal-ġrajja. Hija trasparenza tal-awtur li għandha għan pedagoġiku sottointiż, fis-sens li huwa xieraq li ġrajja fittizja għat-tfal ikollha wkoll ċertu sinjali li anki inkonxjament jgħinu biex juru t-triq, u fl-istess ħin iqiegħdu sisien sammi għal storja li, iva, minkejja kull qari adult, għandha xorta waħda saffi aktar profondi li jafu jolqtu lill-qarrejja fil-mira.

 

U forsi għalhekk id-dubji dwar din l-età, jew inkella l-konferma, anki għall-ġenitur jew l-edukatur li jipproponi dan il-ktieb. Hija ġrajja li bil-mod il-mod jibdew ifeġġu minnha bosta paralleliżmi mal-qagħda ambjentali ta’ pajjiżna, li minn Eden ta’ spirtu komunitarju malajr jinbidel f’infern ta’ torrijiet għassiesa, biex nipprafrażaw lil Freud, ta’ ċiviltà mifnija skuntentizza. Imma huwa wkoll ktieb li narah jitbikkem għat-telfa inevitabbli tal-innoċenza, fejn l-għeluq ħelu-morr mhux biss imur lil hinn minn banalità sikwit skontata għal dan it-tip ta’ kotba, iżda jirrifletti onestament l-isfidi konkreti ta’ kull rit ta’ passaġġ.

Donnu għalhekk li huwa ġrajja li hija preludju għal ġrajjiet oħra, sfidi ġodda dejjem aktar kumplessi, daqs it-traġitt mhux dejjem lixx u komdu mit-tfulija għaż-żgħożija. Huwa ktieb li jinqara faċilment u jista’ jżomm lill-qarrej, iżda għandu wkoll il-potenzjal jintuża għal skopijiet edukattivi u pedagoġiċi kreattivi li jqanqlu lill-istudent għad-diskussjoni u għal ħsibijiet lil hinn minn wiċċ l-affarijiet.

Trid ukoll titniżżel l-aħħar nota dwar il-lingwa. It-tielet lussu ta’ dan il-ktieb huwa t-tħaddim tal-ilsien Malti min-naħa ta’ Aloisio. Għal darb’oħra, din in-nozzjoni neħodha wkoll minn Pisani, reċensur li l-Malti moqri u mitkellem mhuwiex neċessarjament l-ewwel ilsien tiegħu. Filwaqt li jikkummenta, anki fi-dawl tal-udjenza probabbli tiegħu, li dal-ktieb huwa prova li l-Malti mhuwiex ilsien ‘aħrax’, din l-istqarrija nista’ nikkwalifikaha billi ngħid li Aloisio juri l-potenzjalità tar-reġistri kollha tal-Malti. L-isfida għall-awtur kienet x’aktarx li jikteb test aċċessibbli mingħajr ma jissagrifika l-elegenza tal-ilsien li kapaċi joffri okkażjonijiet ta’ sbuħija anki permezz tas-suġġett tal-kitba, li għandu elementi tal-istorja mbiegħda u tan-natura li jipprestaw ruħhom għal medda ta’ vokabolarju rikk. Aloisio juri kapaċità li ma jinitilfx fl-arkajku u fejn jaf jinqala’ każ bħal dan, il-kuntestwalizzazzjoni hija xierqa, u għala le, għax ħadd qatt ma ġratlu xi diżgrazzja għax ma fehemx kelma Maltija u kellu jsaqsi dwarha jew ifittixha f’dizzjunarju!

Ġganti jreġġagħna lura, bħala adulti, għall-ġrajjiet tal-avventuri li qrajna ta’ tfal u li kienu aktar kotrana, anki bil-Malti. Jaf daż-żmien, forsi naqsu, anki għax it-tfal mod ieħor milli konna, anki kif tara minn kotba għal etajiet aktar avvanzati li jsiru minnufih aktar riflessivi u sikwit mudlama. Minkejja t-tħabbir ta’ fażijiet diffiċli fl-avventura tal-ħajja, dar-rumanz huwa wkoll editorjalment sinjal għal produzzjoni mġedda ta’ ġrajjiet koinvolġenti u miktubin b’maturità deliberata għall-ġenerazzjonijiet fuq l-għatba taż-żgħożija bikrija.

Michael Cini

 

Apprezzament ta’ Joseph P. Borg

 

Michael Cini feġġ fix-xena letterarja tagħna ħames snin ilu, bir-rumanz Preżenza (2014) – rakkont imħawwar sewwa b’esperjenzi misterjużi magħġuna fiċ-ċpar ta’ bejn id-dinja ta’ hawn u d-dinja ta’ hemm.

Imma mbagħad għat-tieni rumanz tiegħu bit-titlu Ix-Xafra tad-Destin (2015), kif jistqarr l-awtur stess, għażel li jgħaddi lill-qarrejja tiegħu “mill-bieb tal-istorja… f’avventura qalbiena fi żmien l-Assedju l-Kbir tal-1565”.[1] Bid-differenza li filwaqt li r-rumanzi storiċi li għandna marbutin mal-Assedju l-Kbir ġeneralment insibuhom ambjentati fl-inħawi tal-Port il-Kbir, din id-darba l-awtur għażel li jagħtina “l-esperjenzi mill-qrib li kienu għaddejjin minnhom nies oħrajn, li għalkemm kienu xi ftit ’il bogħod, xorta waħda kienu qed iġarrbu l-biża’, in-niket u taqtigħ il-qalb kbir.” [2] Fil-fatt il-protagonisti ewlenin f’dan ir-rakkont huma l-abitanti tal-Imdina u tal-madwar. Għandna għalhekk il-fatti storiċi mwaħħdin fi ġrajja patrijottika, qalbiena u mqanqla fl-imħabba; ġrajja li tagħti ħarsa mill-aktar oriġinali billi tiffoka u tqim liċ-Città Notabile f’għeluq l-450 sena mill-Assedju, kif fil-fatt jindika s-sottotitlu tal-ktieb: “L-Imdina 1565”.

Wieħed għaldaqstant jintebaħ kemm l-awtur huwa (1) sensittiv lejn l-istorja ta’ art twelidu, hekk li jsawwar rakkont epiku ma’ ġrajja importanti marbuta b’mod intrinsiku mal-gżejjer Maltin u daqstant ieħor mal-Ewropa Nisranija – kif jikkonferma Voltaire innifsu: “m’hemmx ġrajja aktar magħrufa mill-Assedju ta’ Malta” [3]; (2)  responsabbli bħala awtur li jħossu wkoll fid-dmir li jimmarka l-anniversarju importanti (450 sena), kif jistqarr fil-paġna dedikata lill-‘Memorja’: “Dan ir-rumanz ifittex li jfakkar il-memorja ta’ dawk missirijietna li, bis-sehem tagħhom kollha ntrebaħ l-Assedju l-Kbir ta’ Malta – 1565 – għax b’ħilithom u bil-qlubija kbira li wrew huma, trażżnet l-invażjoni tal-Imperu Ottoman fl-Ewropa Kristjana”; (3) demokratiku – fis-sens li jrid jinkludi lill-poplu kollu kemm fis-sagrifiċċju li għadda minnu mit-theddida Musulmana u daqstant ieħor fir-rebħa fuq l-għadu: “veru li l-qofol tat-taqbid u l-ġlied seħħ madwar il-Port, iżda mhuwiex xieraq li nħallu barra l-qlubija li wrew l-irġiel, in-nisa, ix-xjuħ u anke t-tfal li kienu għall-kenn tas-swar dgħajfin tal-Imdina. U xi ngħidu għas-suldati u r-rikkieba tal-Kavallerija tal-Ordni li ħafna minnhom kienu Maltin, u li ta kuljum kienu joħorqu minn din il-belt biex jagħtu sehemhom kemm jistgħu?” [4]

Huwa minnu li għar-rumanz li kien imiss, Michael għażel li jolqot aktar ’il ġewwa fil-laħam il-ħaj. Għax anke jekk din id-darba jagħtina rakkont li fih jesponi t-tbatija li jgħaddu minnha dawk li jfallilhom iż-żwieġ u jgħaddu mit-trawma tas-separazzjoni, b’danakollu, ir-rakkont Skjava … fil-Ktajjen tal-Imħabba (2016) xorta waħda jorbot ma’ tema li hi mill-aktar għal qalb l-awtur: l-imħabba. Din id-darba, però, id-djarju ma jibqax nazzjonali imma jsir intimu, anzi privat.

Michael Cini jerġa’ mill-ġdid imidd għonqu għal ġrajja epika oħra, mogħnija bi qlubija, glorja u patrijottiżmu bir-rumanz Konvoj (2017) din id-darba f’għeluq il-75 sena mill-wasla tal-Konvoj ta’ Santa Marija jew kif kienet magħrufa mill-Alleati, “Operation Pedestal”. Aktar minn qatt qabel, il-qarrej hawnhekk jirrealizza kemm l-awtur kapaċi jissinkronizza rakkont fittizzju ma’ ġrajjiet li seħħew tassew u huma ddokumentati fil-paġni tat-Tieni Gwerra Dinjija b’reqqa u b’xhieda ta’ min ra u miss b’idejh.

Jekk fix-Xafra tad-Destin l-awtur ħa ħsieb ifittex fl-arkivji, jaqra d-djarji u jqalleb il-mapep qodma, jirriċerka t-toponomastika u jeżamina l-affreski ta’ Matteo Perez d’Aleccio, din id-darba, xejn inqas – anzi pjuttost bil-wisq aktar – ħass mill-ġdid il-mantell tqil tar-responsabbiltà lejn l-istorja u kif ifisser fid-daħla ta’ Konvoj – Il-Ġrajja li Naf Jiena Biss, “irriċerkajt minn bosta dokumenti u sorsi differenti, ħafna drabi b’diskrepanzi bejniethom, sakemm fl-aħħar irnexxieli noħloq ir-rumanz li xtaqt jien. Rumanz li minkejja t-tagħrif storiku li fih, xorta waħda jibqa’ pjaċevoli u mexxej mingħajr ma jtaqqal moħħ min iħobb jaqra r-rumanzi”.[5]

U hawn hu l-qofol ta’ kollox. Hija r-riċetta qadima li fissirha tant tajjeb Orazju f’De Arte Poetica: l-‘utilis’ flimkien mad-‘dulcis’ – kif ifissrilna Oliver Friggieri fid-Dizzjunarju tat-Termini Letterarji – ‘il-prinċipju klassiku, addattat u żviluppat minn żmien għal ieħor, li l-kittieb għandu jkun ta’ fejda u jagħti pjaċir’:

Poeta jkun ta’ fejda jrid jew jgħaxxaq

jew jgħaqqad f’daqqa ħwejjeġ kollhom hena

m’oħrajn tajbin għall-ħajja.

…

Laħaq kull għan li kellu min lis-siewi

mal-ħelu ħallat, għaxxaq lill-qarrejja

filwaqt li għallem.[6]

 

Fi kliem ieħor: hi l-‘formola tas-suċċess tal-kittieb; l-għoti tal-pjaċir (dilictare) u l-għoti tat-tagħlim (prodesse) minsuġin f’għemil wieħed hekk li jgħaqqad forma sabiħa ma’ kontenut siewi.[7] Dan l-aspett didattiku jinħass bħala impenn min-naħa tal-awtur: il-letteratura b’funzjoni li tgħallem, imqar billi tfakkar u tnissel fil-poplu sens ta’ rikonoxximent, għarfien u gratitudni lejn missirijietna li bnew in-nazzjon li qed ngħixu fih illum.

Awtur b’ħames rumanzi wara ismu mhux bilfors li jkun laħaq jew resaq qrib il-quċċata artistika tiegħu imma żgur li jħoss jistrieħ fuq spallejh il-mantell tar-responsabbiltà lejn il-qarrejja u l-pubblikatur tiegħu u fuq kollox miegħu nnifsu. Jeħtieġlu għaldaqstant iħares kemm il-ħsieb Orazjan kif ukoll il-livell miksub diġà bid-dijeġesi tiegħu.

Illum qed niċċelebraw, flimkien ma’ ħames rumanzi oħra, is-sitt rumanz ta’ Michael Cini bit-titlu Eroj – Mħabba u Qlubija fis-Sette Giugno. Huwa rumanz li jistrieħ fuq il-formola li semmejt aktar qabel: (1) marbut mal-patrija billi jigglorifika ġrajja ewlenija li seħħet tassew fi gżiritna; (2) jiċċelebra anniversarju importanti, f’dan il-każ iċ-ċentinarju mill-irvellijiet li seħħew fis-7 ta’ Ġunju 1919; (3) demokratiku għax huwa rumanz “imnebbaħ mit-tiġrib u mill-ideali tan-nies komuni; rumanz mibni fuq ix-xejriet reali tan-nies tat-triq meqjusin bħala l-qofol tas-sistema tal-għajxien soċjali… ta’ xeħta kemm romantika u kemm realista, itella’ fil-wiċċ l-esperjenza ta’ nies meħudin mill-kotra li issa hi mifhuma bħala dik li għandu jkollha s-setgħa f’idejha. Il-ħtieġa li sseħħ il-ġustizzja fost il-klassijiet tas-soċjetà hi waħda mix-xejriet ta’ dan ir-rumanz.” [8]

Qabbel din it-tifsira ta’ Oliver Friggieri meta jagħti d-definizzjoni ta’ ‘rumanz demokratiku’ mal-istqarrija  tal-awtur innifsu fil-Kelmtejn Qabel:

Kienu x’kienu l-ġlidiet, minkejja l-iskopijiet varji li kien hemm warajhom u d-differenzi fil-politka u l-klassijiet soċjali ta’ bejn il-ġellieda li kienu qegħdin jikkumbattuhom, dakinhar tas-Sette Giugno ltaqgħu lkoll flimkien biex ingħaqdu f’forza waħda. Mewġa qawwija ta’ saħħa li daqs l-aqwa rivoluzzjoni, qamet tħabbat kontra l-blat iebes li kien jaħkimha. Uragan li kien ilu jiġma’ u jimtela bi dwejjaq, inġustizzji u sofferenzi ta’ poplu. Tant li bid-dagħdigħa ħarxa li sab ruħu fiha, issawwar f’folla patrijottika li magħquda f’poplu wieħed, issieltet bla rażan biex sa fl-aħħar irnexxielha tgħolli rasha, issemma’ leħinha… u turi snienha.

Minn dakinhar, il-poplu Malti beda bil-mixja qalbiena tiegħu għall-awtonomija politika li ngawdu aħna llum.[9]

Il-qarrej kolt li jixtarr in-narrattiva Maltija u jaf jiżen bejn rumanz u ieħor jista’ jikkunsidra li jikklassifika r-rakkont il-ġdid ta’ Michael Cini mar-rumanzi soċjorealisti, ngħidu aħna ta’ Ġużè Chetcuti (Qabel Telgħet ix-Xemx, Il-Mandraġġara, L-Isqaq), L-Ibleh ta’ Ġużè Orlando u Tejbilhom Ħajjithom ta’ John F. Marks. Imma jidhirli li Eroj aktar jidentifika ruħu bħala rumanz demokratiku speċjalment meta wieħed iqis li fil-qofol tiegħu, magħġuna mal-ġrajja ta’ mħabba bejn Anġlu u Serafin, hemm it-tqanqila tal-kotra li qed tissielet biex tieħu s-setgħa f’idejha. Il-kritiku jista’ jikkunsidrah bħala rumanz popolari wkoll, fis-sens li jfittex il-gosti tal-kotra u fuq kollox “huwa rakkont ħafif imfassal biex jiddeverti u aktarx biex jgħallem, u sikwit biex jolqot l-emozzjonijiet” [10] Daqstant ieħor huwa rakkont epiku, xhieda kważi dokumentata ta’ rivoluzzjoni do minore; mument erojku li permezz tiegħu l-awtur qiegħed ukoll isellem lir-rumanzi storiċi li fl-epopea tagħhom ukoll taw xhieda ta’ ġrajjiet mimlija ġieħ, eroj u qlubija.

L-eroj ta’ Michael Cini huma pjuttost edukati u istruwiti minkejja l-miżerja li trabbew u li sabu ruħhom fiha. Hawnhekk m’għandniex il-klassi l-baxxa, aljenata u injoranta kif insibu fir-rumanz ċelebri Ulied in-Nanna Venut fl-Amerka ta’ Juann Mamo. Bil-kontra, huma karattri konxji tal-qasma li hemm bejn il-poplu u l-ħakkiem, bejn is-sid u l-ħaddiem. B’mod partikulari l-protagonista, u saħansitra sensittivi għall-klassi soċjali li twieled fiha kif ukoll xprunat u aġġornat fl-attività politika li qed isseħħ madwaru.

Hawnhekk mhux il-waqt li nidħol fil-kontroversja storika tas-Sette Giugno – x’ġara eżatt dakinhar inħalluh f’idejn l-istudjużi tal-istorja. B’danakollu wieħed irid japprezza l-fatt li Michael, bħalma għamel b’reqqa kbira għar-rumanzi tiegħu Ix-Xafra tad-Destin u Konvoj, ħa ħsieb jirriċerka u jgħarbel il-kotba tal-istorja, ħa ħsieb jifli l-għejun biex minnhom jislet u jfassal il-ġrajja fi ktieb pjaċevoli. Bħall-awtur, jien ukoll fi tfuliti u f’żgħożiti sibt lil min għall-finijiet ta’ moħħu ried iċekken din il-ġrajja u jneżżagħha minn waħda sinifikanti għal frattarija magħmula minn salt ħamalli li dakinhar u l-għada riedu jaħbtu għall-importaturi tal-qamh u bini ieħor tal-gvern kolonjali, bl-opportunisti jisirqu mill-ħwienet u jkissru u jfarrku kulma ġie f’idejhom. Daqstant ieħor gvern wara l-ieħor żammew l-appuntament mal-istorja ta’ pajjiżna u nqdew bil-vittmi biex irewħu l-propaganda lis-segwaċi tagħhom.

Hi għalhekk importanti u kruċjali l-istqarrija li r-rumanzier jagħmel qabel jibda r-rakkont tiegħu:

Il-binja ta’ dan ir-rumanz ma kinetx waħda faċli għaliex jien u naqra, minn studju għal ieħor bdejt insib interpretazzjonijiet u verżjonijiet differenti b’bosta diskrepanzi bejniethom. Madanakollu, ippruvajt noħloq bilanċ biex sawwart il-ġrajja li kelli f’moħħi filwaqt li bqajt fidil lejn l-istorja ta’ Malta. B’hekk irnexxieli noħloq rumanz mimli azzjoni kif ukoll imħabba, li b’kitba mexxejja u mingħajr ma jtaqqal moħħ il-qarrej jagħti stampa ċara tal-kuntest, flimkien mal-kurrenti li wasslu għall-irvellijiet tas-Sette Giugno. [11]

Aktar minn hekk, fi tmiem ir-rakkont l-awtur jistieden lill-qarrej ikompli jiskopri billi jaqra aktar bil-għan li jiżen il-fatti: “tajjeb li wara li taqra kitbiet ta’ xejriet politiċi differenti, inti wkoll tifforma l-opinjonijiet tiegħek dwar dak li ġara, u għaliex kellu bilfors iseħħ dak kollu fil-kuntest ta’ dawk iż-żminijiet.” [12]

Tajjeb ngħidu wkoll li ftit kienu r-rumanziera li ħadu ħsieb ifakkru dan il-mument importanti fl-istorja tan-nazzjon tagħna. Jidhirli li Ġużè Chetcuti biss, bid-dramm soċjopolitiku tiegħu 1919, li ħa ħsieb jimmarka l-avveniment f’sens letterarju. Fi kliem Chetcuti stess:

Il-forn li minnu ħareġ ibaqbaq in-nar tar-rewwixta kien jinsab ġot-tarzna. In-nar kien ilu jagħti. Ma xegħelx f’daqqa. Il-ħaddiema tat-tarzna kienu ilhom juru d-dwejjaq tagħhom. ‘Għadd minnhom, jgħidilna Ġeraldu Azzopardi, kienu jaraw u jinteressaw ruħhom fil-kustjoni soċjali, fil-politika tal-pajjiż, kienu mħarrġa fil-ħsieb, kellhom ġo qalbhom iż-żerriegħa li snin qabel kienet inżergħet fosthom minn Manwel Dimech’. [13]

Mhux ta’ b’xejn li l-awtur ta’ Eroj ma jdumx ma jqiegħed lill-protagonista tiegħu fil-qalba ta’ din il-ħuġġieġa, jiġifieri fit-Tarzna, u ’l Dimech isemmih mas-sbatax-il darba flimkien max-Xirka tal-Imdawlin tiegħu. Bid-differenza li filwaqt li Chetcuti jsejjes id-dramm tiegħu madwar Manwel Dimech fil-karattru prinċipali tad-dramm, Wenzu – li mhu ħadd ħlief Lorenzo Dyer, wieħed mill-vittmi – fir-rumanz ta’ Michael Cini l-protagonista huwa eroj minn fost il-folla. L-anonimu minn fost dik il-ġemgħa ta’ qalbiena li jsalva bi żbrixx mit-taqtigħa u mix-xafra tal-bajjunetta tas-suldati Ingliżi biex wara jkun jista’ jirrakkuntalna fl-ewwel persuna dan id-dramm li sal-lum għadna nimmarkawh b’jum nazzjonali. La fl-Indipendenza u lanqas fil-Ħelsien ma xtered demm Malti. U la konna naslu għall-Indipendenza u wisq inqas għall-Ħelsien li kieku ma kienx għas-Sette Giugno.

In-narrattiva ta’ Michael Cini mhijiex biss imsejsa fuq ġrajjiet riċerkati. Michael għandu ħakma tajba mhux biss fuq il-lingwa imma jaf isib u jqiegħed il-kelma f’lokha. Għandu vokabolarju rikk u kif ngħidu, idoqq fil-widna. Aktar minn hekk, drawwiet missirijietna jerġgħu jfiġġu matul il-kapitli, kapitli qosra li ma jdejqux lill-qarrej u fl-istess ħin iżommuh imkaħħal mal-folji sakemm il-ktieb jinqara minn qoxra sa qoxra. Ngħidu aħna, meta Anġlu jġib quddiem għajnejh lil missieru lura mix-xogħol għajjien mejjet, u “jaqbad il-ħobż bejn idejh kollhom trab, ibusu, u jintefa’ jindafar bil-ġuħ għami li kien jiġi bih mix-xogħol.” [14] Jew id-deskrizzjoni mill-aqwa li jagħtina tal-ferrovija meta Anġlu jirkeb mill-Ħamrun sa ma jasal Ħ’Attard u jagħtina xenarju mill-isbaħ ta’ dawk l-inħawi li hu tant familjari magħhom u li huma tant għal qalbu – Ħal Lija u Ħal Balzan.

Imma daqstant ieħor mhux biss huma sbieħ imma tassew oriġinali d-dehriet li l-awtur jagħtina ta’ Malta sotterranja li jeżistu taħt il-Belt Valletta, donnu jrid ifittex l-għeruq ta’ pajjiżna u jinżel u jesplora saħansitra d-dinja moħbija ta’ taħtna li ftit jafu biha. Dawn id-deskrizzjonijiet nistgħu ngħidu li nsibuhom sa mill-ewwel rumanz tiegħu Preżenza (it-tiftixa għal Grabiel fil-bir u l-għar moħbi) kif ukoll f’Ix-Xafra tad-Destin (il-kapitli “Passaġġi Sigrieti” u “Fil-Katakombi”).

Michael huwa wkoll mgħallem tal-idjoma Maltija u jsegwi b’rettezza l-amar ta’ Ġużè Muscat Azzopardi: “Qatt ma tkun tista’ tgħid li taf ilsien tajjeb jekk ma tkunx taf tajjeb l-idjoma tiegħu.[15]

Bis-saħħa ta’ dan ir-rumanz, Michael Cini żamm l-appuntament maċ-ċentinarju tas-Sette Giugno u b’mod letterarju fakkar lill-poplu Malti li jkun għajb kbir għalina li ninsew is-sagrifiċċji li għaddew minnhom missirijietna:

Dan ir-rumanz ifittex li jfakkar

Il-memorja u jagħti ġieħ

Lil dawk il-martri u eroj li fl-irvellijiet tas-Sette Giugno,

Issieltu u saħansitra anke xerrdu demmhom

Biex Malta tkun tal-Maltin

 

Nirringrazzjawh minn qalbna ta’ dan il-ġest tabilħaqq patrijottiku. Daqstant ieħor huwa patrijottiku kull awtur li jagħżel il-Malti bħala l-għodda letterarja tiegħu. Huwa ċar li Michael Cini jħoss dan id-dmir lejn art twelidu. Anzi, huwa dmir ħafna għal qalb l-awtur – lejn il-maestà tal-ilsien Malti. F’kull ktieb li ppubblika, fil-paġna tad-dedika nsibu miżjud dan il-kliem: “… kif ukoll lil kull min jgħożż, japprezza u jagħti sehmu biex l-Ilsien Malti nibżgħu għalih u nkomplu nikkultivawh kif jixraqlu ħalli jgawduh ukoll ta’ warajna.”

 

_______________________________

 

 

 

 

 

 

 

[1] Michael Cini, Ix-Xafra tad-Destin (2015). Ara qoxra ta’ wara.

[2] Cini, Ix-Xafra tad-Destin, xvii.

[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Great_Siege_of_Malta

[4] Cini, Ix-Xafra tad-Destin, xvii.

[5] Michael Cini, Konvoj: Il-Ġrajja li Naf Jiena Biss (2017), 16.

[6] Orazju, De Arte Poetica (traduzzjoni ta’ Oliver Friggieri) vv. 454-456; 468-470 (1988), 41.

[7] Oliver Friggieri, Dizzjunarju ta’ Termini Letterarji (2000), 844.

[8] Friggieri, 682-683.

[9] Michael Cini, Eroj – Mħabba u Qlubija fis-Sette Giugno (2019), 13-14.

[10] Friggieri, 685.

[11] Cini, 14.

[12] Cini, 308.

[13] Ġużè Chetcuti, 1919 (1987), xix.

[14] Cini, 30.

[15] Ġino u Anna Muscat Azzopardi, Kif Ngħiduha (1975), verso

Il-binarji: żewġ linji paralleli, ma jiltaqgħu qatt. Il-binarji ma jħallulek ebda għażla: imexxuk ’il quddiem, lura ma jħallukx tmur, l-aktar l-aktar, iħalluk biss tittawwal lejn dak li għadda u mar. Il-binarji tgħaddi dejjem tagħhom: iċaħħdulek il-libertà li tiddevja, li tagħżel mogħdija oħra. Il-binarji jippredestinawk. Huma jwassluk, trid jew ma tridx, iġorruk, anke jekk għal għonq it-triq jerġa’ jibdielek. Il-binarji tal-ħadid; fix-xitwa inġazzati; fis-sajf jikwu – jekk għandek ġilda sensittiva aħjar ma tmissx magħhom. Il-binarji huma identiċi, jaqblu, jikkumplimentaw lil xulxin. Madankollu, il-binarji huma dejjem separati, biswit xulxin imma jevitaw lil xulxin, waħda donnha l-anatema tal-oħra. Għaldaqstant il-binarji jistgħu jissarrfu fl-opposti, fit-truf tal-ispettru; il-binarji jistgħu jsiru rappreżentazzjoni metaforika tal-ħajja u l-mewt; tat-tfulija u x-xjuħija; tal-Punent u l-Lvant; tal-Kanada u Malta; tal-mara u r-raġel; tal-imħabba u s-solitudni; tal-bidu u t-tmiem. Tista’ toqgħod bejn il-binarji? L-esperjenza tgħallem li aħjar le – għax dak territorju mwiegħer, art sterili mimlija żrar, roqgħa li ma toffri ebda sens ta’ stabbiltà, ta’ permanenza, ebda ċans fejn trabbi l-għeruq u tarmi l-frott.

 

Il-persona, li leħinha nisimgħuh jidwi fil-versi tal-ġabra poetika Bejn il-Binarji, sabet ruħha proprju “titwieżen bejn il-binarji” (“Bejn il-Binarji”). Dil-persona qed iġġarrab id-disforija, tinsab f’post skomdu, taħseb li qiegħda waħedha, maqbuda bejn ħaltejn. Madankollu, x’aktarx li leħinha mhuwiex jidwi waħdu, jgħajjat f’deżert diżabitat, bħal dak tal-Battista. Hekk kif dal-versi jaslu f’idejn il-qarrejja, hemm ċans kbir li l-vuċi solitarja ssir minnufih vuċi korali, il-vuċi tal-ħafna. Għaldaqstant, il-ġabra poetika mħejjija minn John Portelli tista’ tissarraf f’esperjenza kollettiva, fl-esperjenza ta’ ħafna nies li flimkien, jgħixu waħedhom.

 

Hawn se nesplora xi aspetti f’din il-ġabra li  laqtu lili, bħala qarrej. Qabelxejn, xtaqt nibda b’motif li intrigani, il-leitmotif tal-għasafar inaqqru. F’ “Wara l-vireg,” nilmħu “L-għasafar tal-bejt moħbija/ jnaqqru l-għera ta’ triq imterrqa mistura fis-sħab rekkien,” filwaqt li f’“Il-vuċi tiegħek” hemm “kolonja t’għasafar tal-bejt inaqqru l-ħajja.” F’“’L hemm mill-Ħin” il-persona ssaqsi: “l-għasafar inaqqru ż-żrieragħ u d-dud,/dielja tixxeblek mal-arblu tal-eżistenza?” U jien insaqsi: Għaliex il-metafora tal-għasafar ċkejknin li qed inaqqru? Din ukoll, bħall-metafora tal-binarji, hija metafora ambivalenti. Aħna l-għasafar tal-bejt, aħna l-insinifikanti, aħna li mingħalina nafu ntiru imma mbagħad nittajru lil hinn mal-ewwel buffura riħ mingħajr ma jkollna ebda kontroll tad-direzzjoni, tad-destinazzjoni. Iżda s-simboliżmu tal-għasafar inaqqru jista’ jkun li qed jirreferi għal qawwa ’l barra minna: l-għasafar ta’ Portelli jsiru wlied Kronos, l-alla taż-żmien; it-tnaqqir tal-għasafar isir għalhekk il-metafora tat-tmermir, tad-deterjorazzjoni tal-eżistenza, tal-finitudni tagħna lkoll, aħna li fi kliem Friggieri m’aħniex ħlief “katavri ferħanin” (“Fil-Bar tal-Kantuniera”).

 

L-eżistenza mwiegħra tagħna lkoll hija fil-fatt preokkupazzjoni ewlenija tal-persona F’Bejn il-Binarji. Fil-versi ta’ “Wara l-vireg” jinħass l-angst eżistenzjali li jasal għand il-qarrejja permezz ta’ emozzjonijiet relatabbli: f’mumenti tinħass tidwi r-rassenjazzjoni ta’ min tgħarraf biżżejjed biex fehem l-illużjoni: “Issa kollox ħolm tat-trab jittajjar.” F’mumenti oħra, il-persona tinħass li qed titlef sabarha quddiem l-inkejja tal-eżistenza: “Kemm tista’ ddum tissabbar b’xita traxxax?” (“Wara l-Vireg”). Minkejja li jissarraf f’tentattiv fieragħ, il-bżonn għal xi forma ta’ sens eżistenzjali, ma jerħina b’xejn: fi kliem Portelli aħna bħal “papri jaħbu rashom taħt l-ilma tal-lag: / bugħaddasa minn twelidhom ifittxu pedament fittizju” (“Metamorfosi falza”). F’“Imħabbtek” jerġa’ jfeġġ l-att tat-tnaqqir, din id-darba mgħobbi bl-ambivalenza tan-“nostalġija” u tal-“kullana tal-ġiżimin”:

 

Issa biss it-tektik tan-nostalġija

jnaqqar il-memorji mtappna: ħabsin taż-żmien

imlibbsa l-iswed, imtaqqla

kantun bil-piż tal-ħin.

Għadek ma fhimtx xi jfissru l-kullani tal-ġiżimin

jaqgħu waħda waħda. (Imħabbtek)

 

Ma jistax jonqos li l-poeta, li trabba f’raħal f’tarf l-irdumijiet ta’ gżira Mediterranja u li għadda ħajtu jaqsam il-meded kbar tal-ilma li jifirdu l-kontinenti, ma jitnebbaħx mill-baħar. F’din l-antoloġija, il-motif tal-baħar isir il-mera tal-emozzjoni mġarrba mill-persona: xi drabi jissenslu mal-baħar konnotazzjonijiet ta’ diqa (“Id-Dizzjunarju tas-Skiet”), drabi oħra l-baħar isir għelm ta’ ħelsien (“Ħelsien”) jew ta’ ħajja eterna (“Iħaddnek Bla Tmiem”). Il-baħar għandu żewġt uċuħ – kwalità li dejjem nebbħet il-poeti Maltin, minn Dun Karm u Ġorġ Zammit sa Daniel Massa u Immanuel Mifsud. Portelli wkoll iġarrab dawn l-aspetti antitetiċi tal-baħar; f’poeżija minnhom, “Bla Xkiel,” ilaqqagħhom flimkien b’mod effettiv:

 

Qaltlu ħudli kollox barra l-passjoni.

Dak l-imgħarraq baħar jaqtagħli nifsi.

 

Ibqa’ stenna fil-bajja ta’ tfuliti titbaskat f ’kull staġun mingħajr waqfien.

Hawn is-siġar iħaddru biss fis-sajf, il-bqija mistrieħa fil-bogħod,

joħolmu ġibdet qalbek tħabbat – bla waqfien.

 

Fertili ħafna dil-passjoni mxekkla mix-xejn ta’ ħajja trieġi t-tregħix dgħajjef:

u anke llum il-mewġ kajman

iċafċaf (“Bla xkiel”)

 

Iżda f’“Tistenna għalxejn,” il-baħar isir biss xbieha mbiegħda: “Imellisni l-ilma baħar imbiegħed minni; / maħruq it-tluq sfurzat / rifless biss.” Din hija tema oħra rikorrenti f’Bejn il-Binarji: il-ġrajja tan-nomadu li tbiegħed fiżikament minn gżirtu li, madankollu, baqgħet imwaħħla fih qisha mħara, imqar jekk f’rokna mudlama ta’ qalbu. Spiss il-vjaġġatur jipprova jħares lura, lejn il-punto-di-partenza, bir-riskju li jintebaħ li issa tbiegħed iżżejjed (“Ħlewwet it-Tluq”). F’din il-ġabra jiġi evokat ukoll il-mument li l-poeta żagħżugħ, darba waħda, qatagħha li jterraq lil hinn mill-imluħa tax-xtutna, lejn art ferm ’il bogħod, ferm differenti: “Niftakar iż-żaqżiq taż-żarbun fuq borra inġazzata / imkaħħla mal-memorja ta’ żgħożija tfittex bla ħniena / mogħdija mbiegħda” (“Passi”).

 

Il-poeżija “Calypso,” fil-fehma tiegħi, tikkondensa fi ftit versi l-essenza tal-impatt li ħalliet fuqi din l-antoloġija. F’dawn il-versi ma jispikkax biss il-motif tal-baħar u l-atmosfera mistika, mitoloġika tal-ambjent Mediterranju. Din il-poeżija tuża l-elementi tan-natura biex tirrifletti dwar il-qagħda umana; b’lessiku sempliċi għall-aħħar jirnexxilha talludi għal temi kumplessi u universali. Fuq kollox, ħa nagħlaq b’din is-silta għax togħġobni l-estetika tagħha, jogħġbuni l-ħsejjes, il-kuluri u  x-xbihat li tnissel f’moħħi:

 

Sellimtli mill-għorfa ta’ fuq Calypso

u għattejt ġismek għeri bil-fjuri bojod;

sabiħa s-siġra tal-bajtar tax-xewk misjura

tistrieħ fuq ħajt tas-sejjieħ

issejjaħ lill-gawwi li ħareġ mis-sema mtaqqal

bit-tqala tal-bieraħ u lbiraħtlula,

u stedintni għal-loġġa ta’ fuq il-baħar,

illum kważi mċaqlaq jaħsibha jibqax xi ftit kajman

bħal ġibdet ħsusi magħkusa biż-żmien

li għadda bla ma ried u jaf

 

David Aloisio

Feliċjan Bezzina Bil-linka tfawwar Poeżiji

Robert Farrugia

Nixtieq nibda din it-taħdita billi nagħmel referenza żgħira għal ħassieb li mhux soltu nirreferu għalih f’kuntest bħal dan. Qed nirreferi hawn għal Sir Francis Bacon li, barra li kien Avukat Ġenerali u serva bħala Lord Kanċillier tal-Ingilterra, kien primarjament filosfu Anglikan fl-era moderna (seklu 16,17) li l-impatt enormi li ħalla fuq id-dinja tal-Punent ġablu t-titlu ta’ ‘missier ix-xjenza empirika/ moderna.’ Rigward dan, ridt naqsam magħkom silta qasira tiegħu mhux tant popolari, bl-għan li norbotha mal-aspett filosofiku tal-kitbiet ta’ Patri Feliċjan.

Dan nafferma jien dwar l-għarfien tan-natura (xjenza): li ftit għarfien xjentifiku (filosofija naturali) li wieħed jakkwista fil-bidu ta’ din it-tfittxija, jew riċerka, aktarx iwasslu biex jipproklema lilu nnifsu bħala ateju u jafferma l-atejiżmu. Iżda, mill-banda l’oħra, jekk kemm-il darba dan l-istess riċerkatur ikompli jirriċerka aktar fil-fond f’dan l-istess għarfien, jasal biex iventwalment jinnega din il-pożizzjoni li jkun ħa rigward l-atejiżmu u saħansitra jispiċċa jdur lejn ir-reliġjon u jsib lilu nnifsu jemmen f’Alla.[1]

Kif nistgħu naraw, din il-kwotazzjoni fiha bil-wisq x’nixtarru. Ibda biex, din miktubha mill-missier tax-xjenza empirika, l-istess xjenza li llum tant twarrab, jew aħjar tiprova tordom, lil Alla u kull aspett li għandu x’jaqsam miegħU. U kif ser naraw, Patri Feliċjan, fid-daħla u fil-kitbiet poetiċi miġbura f’dan il-ktieb tiegħu li llum qedgħin niċċelebraw, jirrifletti sew fuq dan l-aspett. L-iktar ħaġa li tolqotni f’din il-kwotazzzjoni, aparti l-fatt li qalha propju dak li inawgura l-metodu tax-xjenza moderna, hija s-seħja biex niżlu aktar fil-fond ta’ kollox, kemm fejn jidħol studji u kif ukoll esperjenzi. Fil-fatt, għalija personali, huwa propju dan l-aspett li nara joħroġ qawwi fil-kitba ta’ Patri Feliċjan. U dan jinħass mhux b’sens ta’ rabja jew disperazzjoni iżda b’sens qawwi ta’ tama u kuraġġ li, minkejja l-immaturita u r-ras iebsa tagħna, għaliex nagħżlu li nibqgħu fil-wiċċ tal-affarijiet, l-imħabba ta’ dak li cħaddna tibqa’ preżenti magħna, tippersisti fl-istedina li nerġgħu ninżlu fil-fond.

Tajjeb ngħidu li hemm tipi differenti ta’ għarfien:

1) Wieħed li jibda u jieqaf fil-wiċċ – jesplora dak kollu li jidher u jieqaf miegħu,

2) Ieħor li jibda mill-wiċċ u jinżel fil-fond – jesplora mill-viżibbli għal inviżibbli,

3) Ieħor li jibda fil-fond u jibqa’ hemm – jeplora l-inviżibbli u jieqaf miegħu.

Dawn l-varjanti mill-ewwel juruna kemm l-għerf huwa aktar kumpless u miftħuh minn kemm naħsbu. Sfortunatament, it-tentazzjoni tagħna hi li nirriduċu dawn it-tipi differenti għal wieħed minnhom biss. Li jiġri hu li, minflok nissalvagwardjaw l-għerf fil-ftuħ tiegħu, u fil-modi differenti li jista’ jiġi esplorat, nispiċċaw nikkuntentaw b’wieħed biss u, agħar minn hekk, inġelduhom ma’ xulxin. Din il-ġlieda, ikollna nistqarru u nammettu, tikxef sens ta’ insigurta fina u biża mill-inċertezza li propju noqgħodu quddiem tant ftuħ u kobor. F’ċertu sens, hemm bħal donnu skumdita profonda fina li nsarfuha f’kumdita billi nagħżlu u ninvestu aktar f’dak li hu familjari u viċin, minflok f’dak li hu misterjuż u l-bogħod. Hawn naraw kif dan l-aspett spiritwali huwa marbut ma’ kull sfera ta’ ħajjitna, bħal per eżempju fejn jidħol dak li għandu x’jaqsam ma nies ta’ kulturi oħra u l’mod kif inħarsu lejhom, jew kif nirrelataw ma’ stadji varji tal-bniedem mill-bidu nett ta’ ħajtu, xi ħaġa li tant tinħass rimota fina li ma nirrelatawx magħha u, allura, nqisuha bħala problema. U fil-kitbiet ta’ Patri Feliċjan, huwa propju dan il-ħsieb li nsib ċentrali f’kitbitu: li l-għerf huwa ferm akbar minna. Madankollu, u hawn is-sbuħija vera ta’ dan kollu, illi fiċ-ċokon tagħna aħna xorta waħda għanda rapport intimu ma’ dan l-għerf infinit.

Nistqarr illi jien u naqra dawn il-kitbiet mirquma, fijja qamet mistoqsija partikolari: min hu l-filosfu? U hawn sibt li Patri Feliċjan joħodni fl-għeruq tas-semplicita’ tat-tifsira, fit-tweġiba tiegħu: il-ħabib (filos) tal-għerf (sofia). Patri Feliċjan jieħu din it-tifsira bl’akbar serjeta. Allura, jidentifika b’mod ċar li hemm relazzjoni intima u reċiproka bejn ħbieb – bejn il-bniedem u l-għerf – li allura tfisser li hi ħbiberija kompluta, għax milqugħa miż-żewġ naħat u mhux minn naħa waħda biss. Dan propju għaliex l-għerf li qed jitkellem dwaru Patri Feliċjan mhux għarfien astratt jew sett ta’ teoriji, iżda huwa primarjament persuna: “Ġie biex magħna, bħal qaribna, ikunilna, ta’ ħabibna” (Theotokos). Li kiku ma kienx hekk, it-tifsira ta’ ħbiberija kienet tkun dgħajfa ħafna.

Il-bniedem isir verament ħabib propju fil-mument li jidħol f’rapport ma’ xi ħadd ħaj li jtih din l-identita’ billi jirreċiprokha lura: “Hekk Alla magħna ruħu iġib fil-ħajja tagħna, bl-akbar ħabib, fis-sliem, f’tiġrib” (Tiġi Saltnatek). Allura jeħtieġ nistaqsu Min hu, flok x’inhu, l-għerf? Din id-differenza radikali – bejn ‘min hu’ u ‘x’inhu’ – li kultant taħrabilna, toħodna lura għal inkontru tant qawwi, li nsibu fil-Vanġelu, bejn Kristu u Pilatu, meta Pilatu lil Kristu jistaqsih: X’inhi l-verita’? (u mhux min hu?). Is-skiet ta’ Kristu jagħmel sens. Il-mistoqsija li jagħmillu Pilatu hawn hija żbaljata għax ġejja minn moħħ edukat biss fejn tidħol teoriji u mhux qalb li tagħraf li hemm Verita’ li hi persuna u li tiżboq kull teorija. Għaldaqstant, Pilatu ma jagħrafx il-Verita’ li qedgħa propju quddiem għajnejh, inkarnata, għax, dak li għandu f’moħħu huwa tweġiba kkumplikata fl-astratt.

Biex nkomplu ma dan il-punt, nixtieq nagħmel referenza għal ktieb li ġie ppublikat is-sena l’oħra mill-Professur tal-filosofija Peter Kreeft, li jġib l-isem The Greatest Philosopher Who Ever Lived. Hawn Kreeft jistqarr li wara li ppubblika set ta’ kotba f’erbgħa volumi dwar l-aqwa mitt filosfi ta’ kull żmien, fis-sena 2019, induna li għamel żball: ħalla in-nisa kompletament barra. F’dan l-istess żball irrealizza xi ħaġa aktar serja: li ħalla barra propju mara partikolari li għalih hi l-akbar filosfa ta’ kull żmiem. Forsi l-ewwel ħsieb li jaddilna minn moħħna hu li din aktarx kienet imlaħqha sew fis-soċjetà u li kellha l-ogħla fama possibbli fejn tidħol l-akkademja. Iżda, Kreeft jgħidilni illi l-akbar filosfa fl-istorja tal-bniedem m’hi xejn min dan kollu. Hawn qed jirreferi għal waħda li kienet mara tad-dar, kemmxejn misterjuża, minn villaġġ pjuttost remot, li ma kitbet xejn u ftit huma l-kliem li nafu li qalet: din hi Marija omm Ġesù.

Li hu nteressanti hawn, u li jien naraha torbot ħafna ma’ dak li jiktbilna Patri Feliċjan, illi Kreeft jammetti li maż-żmien rawwem idea żballjata ta’ xi tfisser il-filosofija u, għaldaqstant, nesa min hu verament il-filosfu. Kif jistqarr hu stess, il-filosofija, primarjament, m’hiex akkumulazzjoni ta’ ħsibijiet u teoriji, frott il-ħafna qari ta’ ideat. M’hiex lanqas, fil-qalba tagħha, sofistikazzjoni tal-iskulari jew analiżi kritika, fissazzjoni fil-loġika u l-provi, manuvri politiċi, konfutazzjonijiet jew kitbiet metikolużi, fost oħrajn.

Sintendi, dawn għandhom posthom fil-filosofija, imma l-punt hawn hu li ma’ nistgħhux nirriduċu t-tifsira, jew l-essenza, tal-filosofija għal dawn kollha, jew xi wħud minnhom. Għaldaqstant, it-tifsira li jagħti Kreeft hi fil-fatt l-istess kif jifhimha Patri Feliċjan: Il-filosofija hija primarjament ħbiberija mal-għerf u, allura, tinvolvi fl-essenza tagħha relazzjoni intima ta’ mħabba. U huwa f’dan is-sens, allura, li l-aqwa u l-akbar minn dawn huma dawk li jfittxu, iħobbu, jintrabtu, jgħożżu, jintelqu f’dan l-għerf ħaj, li hu Ġesù Kristu. San Pawl stess jikteb, fl-ewwel ittra lill-Korintin: “Kristu huwa l-għerf ta’ Alla”. Jekk aħna verament nemmnu li Kristu huwa l-għerf inkarnat, u allura l-ogħla, l-isbaħ, l-itjeb u l-Verita’ sħiħa u ħajja, dawk li jħobbuh l’aktar huma l-aqwa filosfi. Huwa għalhekk li Kreeft jirrikonoxxi lil Marija bħal l-akbar fost dawn, għaliex kienet hi l-aktar waħda li ħabbitu u baqgħet qrib tiegħu, mill-ġuf sas-salib u l-qawmien.

Allura, l-filosfu, f’dan is-sens, jeħtieġ jimitha lil Marija, li fi kliem Patri Felicjan, hija dik li “b’ħajr tadura ’l Alla Binha fil-maxtura” (Theotokos), u jqisha bħala l-mudell ta’ xi ħadd li verament iħobb l-għerf ħaj u li lest jibqa’ qrib tiegħU fil-mumenti ta’ ferħ u tbatija, għaliex f’qalbu jagħraf li l-istess għerf iħobbu lura. Hija propju din il-viżjoni ta’ ħbiberija reċiproka li nara fil-kitbiet ta’ Patri Feliċjan, fejn l-għaref huwa kontemplattiv li mhux biss ifittex, imma, aktar minn hekk, iħalli spazzju fih sabiex l-għerf isib lilu, f’din il-qadgħa ta’ qaddej li lest jilqgħa dan l-għerf ħaj kif inhu, u mhux kif jixtiequ hu. Dan ifisser li wieħed “jiddisponi ruħu għaliha, u dan jidħol għaliha bil-qawwa li tiġi minn fuq, li jrid jitlobha bl-akbar ħerqa. Dispożizzjoni umana hi l-art għammiela” (51). Allura, biex nagħrfu u nidħlu f’din ir-relazzjoni jeħtieġ li jkollna prontezza li ninbidlu [readiness to change] u mhux niprovaw nibdlu dak li rridu nitħabbu miegħU għal fini tagħna: “Int fik innifsek, Int dak li int minn dejjem. Qatt ma titbiddel. Ma jżidulek xejn id-dawl, il-baħar, l-art, ix-xtieli, il-bhejjem, il-bniedem; miegħek, anzi, dawn bid-dejn” (Alla Ħallieq).

Għaldaqstant, fir-riflessjonijiet profondi ta’ Patri Feliċjan nsibu li l-filosofija ma tistax tkun bħal negozju, fejn il-ħassieb jinnegozja mal-għerf biex jakwista xi ħaġa jew riżultat mixtieq minn qabel. Dan mhux talli mhuwiex ħabib veru tal-għerf, imma hu manipulatur tal-għerf, fejn flok jaqdi irid jinqeda. Marbut ma’ dan il-ħsieb, dejjem sibt interessanti l-fatt li fil-Vanġelu skond San Ġwann, ir-rakkont ta’ Ġesù jkeċċi l-bejjiegħa mit-tempju ta’ Ġerusalemm, għal kuntrarju tal-Evanġeli Sinottiċi, jidher fil-bidu nett tal-ministeru ta’ Ġesù. Din aktarx turina l-konfuzzjoni dejjiema bejn dak li Kristu jsejjaħ “dar tal-merkanzija” u “dar Missieri” (Ġwanni 2: 15-16). Sintendi, din ma naqrawix fuq livell ta’ spazzju fiżikali imma fuq livel aktar profond li, allura, jeħtieġ aħna wkoll nagħmlu din id-distinzzjoni fina.

Patri Feliċjan, meta jitkellem dwar l-għerf, jenfasizza is-singularita u kif ukoll l-pluralita: “Kelma waħda, iżda tħaddan kollox!” (41) Għalkemm jaf jidher paradoss, dawn huma kumplimentarji u mhux kontradittorji. Dan għaliex, kif ġieli ngħidu, fid-differenzi tagħna, aħna lkoll l-istess. Biss pero, jibqa’ l-fatt li hija waħda l-kelma li tilqa’ d-differenzi kollha tagħna, u mhux bil-kontra, fejn hemm ħafna kliem li jsarfu għal istess ħaġa. Biex ngħidu hekk, is-sors hu Wieħed. U, kif jgħidilna Patri Feliċjan, dak li jfittex jeħtieġ ikun “imsieħeb minn ‘Wieħed’ li jserraħlu moħħu mit-taqlib” (42).

Interessanti hawn l-użu tal-espressjoni “jserraħlu moħħu.” Il-Karmeltina qaddisa u filosfa Edith Stein (Santa Tereża Benedetta tas-Salib) tagħmel l-istess referenza għal dan it-tip ta’ ‘serħan’ meta tgħid hekk: “hemm għarfien li jħaddan il-verita’ sħiħa, għarfien li, flok jibqa’ idur u jfittex bla waqfien fi proċessi li ma’ jispiċċaw qatt, huwa fih innifsu infinit u li jilħaq il-milja tiegħu fil-mistrieħ. Dan hu għarfien divin” (Knowledge & Faith, 12). Dan l-istess għarfien, li hu Waħdini u l-ogħla għerf, jingħata lil oħrajn li lesti jirċevuħ. Huwa għalhekk li, kif isostni Patri Feliċjan, ir-rabta tagħna mal-għerf trid tkun tali mod li jkun hemm relazzjoni intima u personali.

Patri Feliċjan sikwiet f’dan ix-xogħol tiegħu jsaqsina: “X’qiegħed imexxini f’ħajti?” (71) Din hija mistoqsija kbira għaliex tiddetermina, fl-aħħar mill-aħħar, l-għan ta’ ħajjitna “li nimxu lejh waqt li hu jedha jiġbidna lejh.” (71) Patri Feliċjan jurina żewġ toroq[2] li nistgħu nagħżlu:

1) “Ħafna bnedmin jagħżlu li jkunu huma nfushom bħala mexxejja waħdiena tagħhom… bla ndħil ta’ ‘allat’ jew ta’ tagħlim li ma jaqblux ma’ din l-imġiba. Huma l-aptiti u t-tħajjir tal-ġisem li jmexxuhom f’għemilhom,”

2) Ħafna oħrajn li “għadhom jemmnu bis-sħiħ f’mexxej divin u f’dak kollu relatat miegħu,” u allura, “iħallu lil Kristu jkun il-Mexxej waħdieni tagħhom hekk li f’qalbhom joħolqu wesgħa fejn jgħammar Alla ħalli jiddireġihom hu.” (52)

Ninutaw li l-ewwel triq ma’ tindikax sens ta’ stedina għal ħbiberija ġenwina mal-għerf, ġaladarba iċ-ċentru huwa kompletament fuq in-naħa tal-individwu li, allura, iktar hemm sens ta’ ħbiberija miegħu nnfisu. Din tindika li bejn l-individwu u l-għerf m’hemmx distinzjoni. Infatti, l-parti l-aktar essenzjali f’din ir-relazzjoni tibqa’ nieqsa, dik li hi t-traxxendenza, u magħha l-misteru u dak li hu sagru. Patri Feliċjan jitkellem kontinwament fuq dan l-aspett nieqes – li hu jsejjaħlu “l-eklissi tas-sagru” (91) – u l-ħtieġa li nerġgħu nħejju post għalih u nħalluh jerġa jaħkimna. Kif hu stess jgħidilna, “qatt daqs illum il-bniedem ma sab ruħu magħluq mill-oġetti u mir-realta’ tad-dinja mingħajr tama jew stennija li jinħeles minnhom. Minn dawn ġejja l-attitudni ta’ nuqqas ta’ nteress għas-sens reliġjuż tal-misteru” (54). Fi kliem ieħor, il-bniedem komdu bil-ġid materjali li akkwista waħdu, jew m’oħrajn bl-istess interessi tiegħu, għandu t-tendenza jinsa’ l-ġid spiritwali u allura jingħalaq għal din ir-realta’ ogħla minnu bir-riskju li mhux talli jinsiha u ma jibqax jagħrafha u jagħmel sens minna, iżda maż-żmien tant kemm ikun inqatgħa u tbiegħed minnha li jibda jaraha bħal xkiel. Għaldaqstant, jispiċċa mhux biss jiskartaha imma, agħar minn hekk, jobgħodha, jisħita u jara kif jagħmel biex jeqridha.

Fuq dan il-fenomenu, lil Patri Feliċjan nħossu jirreżona sew mal-kliem ta’ San Pawl, meta fl-ewwel ittra lill-Korintin naqraw li “il-predikazzjoni tas-salib hija bluha għal dawk li jintilfu” (1Kor:1:18) għaliex fl-aħħar mill-aħħar, kif naqraw f’din l-istess ittra, “id-dinja b’għerfha ma għarfitx lil Alla” (1Kor:1:20-21). L-għerf tad-dinja huwa propju l-għerf magħluq għat-traxxendenza u s-sagru, li jappartjeni għall-ewwel triq. Għaldaqstant, jeħtieġ għerf ieħor, għerf li hu akbar minna u, fuq kollox, huwa ħaj. Il-filosfu Franċiż Michel Henry, fil-ktieb tiegħu li jġib l-isem ta’ Jiena Hu l-Verita, jikteb hekk: “Mhux kwalunkwe alla (jew għerf) jista’ isalvana, imma – meta l-mewt tixħet id-dell tagħha fuqna – dak li Hu ħaj” (275). U għaliex huwa ħaj, il-misteru ta’ Alla jibqa’ jiġi “irrivelat u kkomunikat lill-bniedem minn Kristu Ġesù” (88) li huwa ħaj.

Madankollu, u hawn ser nibda nagħlaq din it-taħdita, Patri Feliċjan minn banda jserħilna moħħna li “is-sagru, kollox ma kollox, ma għabx.” Iżda, minn naħa l’oħra, iniggiżna sabiex nirrealizzaw il-fatt li “l-bnedmin ta’ żmienna tilfu is-sens li bih jintebħu u japprezzaw din il-‘fwieħa speċjali” tar-realta.’” (92) Għaldaqstant, il-vera vitmi huma l-bnedmin stess li flok jarawha bħala “telfa li tkexkixhom … iqisuha bħala rebħa, u wkoll xi rebħa kbira!” (92) Hawn Patri Feliċjan nistħajlu bħal Boezju, il-filosfju Taljan tas-seklu sitta wara Kristu, meta, qabel mewtu, kien kiteb dwar il-bżonn li l-bnedmin jirrikonoxxu l-ferita bħala ferita. U dan jista’ jseħħ biss meta nikxfuha u nintebħu biha kif inhi tassew, fl-ugigħ u l-makabrita tagħha, sabiex minn dik il-qagħda batuta ta’ sofferenza nagħrfu li aħna bħal pazjenti fi sptar li jeħtieġu nduru għal dak li Hu ħaj, għaliex Hu biss jista’ verament itina l-ħajja; dak li fi kliem Patri Feliċjan hu t-Tabib mis-sema li “jaf f’dil-ħsara jagħti duwa” u “serħan divin.” Imma, sabiex niksbu dan is-serħan, jeħtieġ li l-ewwel nirrikonoxu l-qagħda tagħna b’sinċerta ta’ ħbieb ta’ veru.

 

Kif induna

kemm hu mdejjaq

xtaq għajnuna

ħa jitfejjaq

[…]

Fehem l’hi qagħda

ta’ miżerja;

kienet w għadha

waħda serja.

[…]

Hu jaf jagħder,

kollu ħniena.

Hu jaf jaħfer,

lis-sogħbiena.

(Tabib mis-sema )

O jaħasra x’dagħdigħa ġiet fuqek,

bniedem kburi: tellfitek kull dehen.

Kemm ħallejt is-suppervja issuqek;

hekk għolejt li dħalt f ’dinja ta’ ġenn.

Hemm fil-għoli ta’ ġennek ċar rajtek

li sirt alla f ’kull setgħa felħan.

Bdejt tiġġerra fit-toroq ta’ ħajtek,

biss misjuqa minn riedni belhan.

[…]

Jekk b’imħabbtek tintelaq f’idejja

kollha ħniena, mimlija bil-ġid,

Jiena dejjem, għax wildi, qrib, ħdejja,

ta’ Missierek, inżommok irrid.

(Religio)

 

[1] Francis Bacon, Meditazzjonijiet Sagri (1597) – traduzzjoni tiegħi.

[2] Dawn id-differenzi fit-toroq huma fi kliem Kristu stess id-differenza bejn “it-triq u l-bieb li huma wesgħin” u “l-bieb u t-triq li huma dojoq.” (Matt 7:13-14)