Leħen mix-Xagħri Maħqur –

Paul P.Borg bl-Ekofilosofija Letterarja,

Charles Briffa

Horizons, 2021

 

 

Dan il-ktieb huwa fuq xi affarijiet li ġraw fil-letteratura Maltija mill-aħħar tliet deċennji tas-seklu 20 sa tmiem it-tieni deċennju tas-seklu 21. B’mod aktar eżatt, huwa fuq awtur, Paul P.Borg, li qatagħha li jkattar il-valuri tal-letteratura meta jitkellem f ’isem il-magħkus. U f ’dawk il-valuri tidher ixxewqa li l-awtur irid isir bniedem aħjar billi jkun aktar ġenwin miegħu nnifsu.

 

Borg għandu relazzjoni mal-ambjent. Jidher ambjentalist. U dan il-ktieb (fost ħwejjeġ oħra) jipprova jifli ftit kif illetteratura li jikteb Borg tippriserva din l-identita ambjentalista. Imma fil-proċess jikxef ħajtu ġewwiena f ’xogħlu. Huwa studju organizzat madwar il-letteratura u jikxef il-karatteristiċi talistil mentali. Fil-programm għal-letteratura tiegħu l-kelma ssir strument ta’ qawwa u ċarezza fis-servizz tal-kontemporanjeta skont kif jifhimha Borg. Il-kitba tiegħu taqdi ħtieġa għax tesplojtja kondizzjonijiet ta’ mentalita kontemporanja u kull darba toffri perċezzjoni li tħassibna fuq il-mod ta’ ħajja u burdati li nsibu fostna fi żmienna. U mix-xejriet li jixirfu mil-letteratura tiegħu (li spiss tipprova tmerrek il-ħsieb konvenzjonali jew kollettiv) nistgħu nkomplu nikkaratterizzaw lilna nfusna llum.

 

Imma biex jinftiehem dan il-ktieb ix-xogħlijiet ta’ Borg iridu jinqraw bis-sabar u l-ħsieb. Il-letteratura ta’ Borg turina b’mod sostanzjali l-ħsieb eżistenzjali tiegħu. Hija kitba bbażata fuq ir-riflessjoni li trid tikkonkretizza l-ħsieb bl-istħajjil kreattiv. Hija letteratura li tgħaqqad l-għajxien mal-ħsieb. Fil-proża kreattiva u filpoeżiji jesponi l-proċess intimu tal-ħsieb bi xrar suġġestiv ħalli jesplora esperjenzi vitali li jnixxu mill-bniedem meta jiltaqa’ mal-ambjent tiegħu. Meta Borg jirriduċi ruħu għal ħsieb letterarju jippenetra fil-karatteristiċi tal-kontemporanjeta, bħala dak il-bniedem li jaħfen l-għerf bħala ħaġa prattika u mhux bħala ħaġa astratta.

 

Il-qofol ta’ awtur bħal Borg jinsab f ’xi qagħda li għandu x’jaqsam magħha l-bniedem. U l-awtur jagħraf x’xorta ta’ eżistenza jkun hemm. Ikun hemm eżistenza ta’ qerda u eżistenza ta’ ħarsien mill-qerda. Ix-xogħol tal-letteratura huwa li teħles ċertu għerf fuq il-ħajja bil-ħila ta’ attivita kreattiva li minnha jittawwal moħħ riflettiv li jipprova jkun mhux sempliċiment spettatur imma partiċipant fil-bidla għall-ġid aħħari tal-umanita.

 

Hekk Borg jitqies ħassieb li bħala individwu li jeżisti jagħtina r-realtà interna tiegħu. Hija realtà (misluta millesperjenza tal-eżistenza personali) li sseħħ fit-tiġrib talħassieb. U kultant id-dinja tidher ambigwa u Borg jagħtina xi probabilitajiet. Għalih il-probabilità hija x’aktarx il-gwida tal-ħajja. Donnha l-letteratura tiegħu turi attitudni jew perspettiva oħra. Din hija l-qawwa ta’ Borg għax b’hekk iġib dimensjoni ta’ raġuni.

The Consolations of Displacement

Some thoughts on John P. Portelli’s Imkien Għall-Kenn (Horizons 2020)

 

John Baldacchino

 

Knowing John Portelli’s work well, I am never sure if he is actually a pilgrim, a lost wanderer, a bedouin, a converso or even a corsair. Maybe he is all of them, but surely the American on a deckchair who confesses to him: “you’re undoubtedly a Jew’ (int żgur lhudi, p. 61) was not that far off the mark, by the same token that he is taken for a Palestinian in Haifa. (p. 52)

 

A collection of fifty-one poems written in eleven different countries, Portelli’s Imkien Għall-Kenn offers no real comfort except that of nomadic displacement. Whether by imkien he means somewhere or nowhere is not clear; just as he goes all hermetic on his readers when he speaks of kenn which seems to imply some kind of shelter from the nomadic existence that he leads (as an academic, a migrant, a poet … ). Perhaps, we have to wait to ascertain whether this refuge of his could ever turn into a curious sort of haven. However, I would be more inclined to suggest that his choice is to move within the interstices of such states of mind without impressing any fixed abode on his readers.

 

As one is indulged by what Portelli has on offer for his readers, one cannot but dance to a rhythm that is as furtive and illegal as the zeibekiko (once the manges’ favourite dance, those bandits to whom modern Greeks still pay homage with the deep nostalgia and longing that bring to mind the mesmerising voice of the late Dimitris Mitropanos and before him the legendary Vassilis Tsitsanis). And like those who scoured the Mediterranean—from Odysseus to Aeneas, Erotokritos to St. Paul, and all manner of refugees seeking some meaning in life, Portelli invites us to travel through a region that implicitly defies the reverence by which we mistakenly worship the arts as if they warrant such piety.

 

Portelli’s pain is not only intended to reveal a paradoxical state of affairs. It is also meant to throw us off guard, as we read: “bejn hawn u hemm / baħar jaqsam / id-dar mirduma / bagalji minsija.” [hither and thither, a sea’s divide, a house buried, luggage forgotten, p. 112] If indeed such journeys are borne out of a restless sense of return, a homecoming; such a sense of homecoming does recur, but only because what is promised is an eternal anxiety caused by the same place we hopelessly yearn for – knowing very well that such a place does not exist.

 

Because hope is often dishonest, Portelli refuses to simply provoke his readers. Rather, he treats them to a bitter coffee in the sweet whereabouts of Palestine. (“jinżilli għasel dal-kafè morr / f’kull għodwa tal-palestina” [it tastes so good this bitter coffee, everyday in palestine, p. 62]); as if one could expect anything sweet from the history of a region marked by tragedy and hatred, by a flow of refugees, fleeing endless cycles of wars and tragedy (“das-serbut ta’ rifuġjati” [this line of refugees, p. 62]).

 

Reading Imkien Għall-Kenn one imagines a long itinerary, from North Africa to the Middle East, to the Balkans, round to Italy and Spain, and back to that origin, which once Pawlu Montebello fashioned on the navel of the Great Mother Inanna, l-Omm il-Kbira, whose womb was carved out of limestone in Ħal Saflieni. But then, just as you thought that Portelli would be, as it were, of this land and this land only, off he goes to Quebec City, only to be shaken by a shooting, with six dead and two men arrested: “allahhu l-karim/fejn hi l-ħniena/tal-insara?” [God is generous, where is Christian mercy? p. 98]

 

Yet it is wrong to peg Portelli’s work on the errant ways by which his beautiful poetry takes us around those places and waters that bring us so much sense of belonging. I’d rather close this brief reflection by drawing the reader’s attention to the aesthetic of John Portelli’s work.

 

John’s poetics come in a regular flow, and yet there is a gradual unfolding of aesthetic considerations which he accrues through all his books of poetry. I find this inherent in how he plays with Maltese without being nebulous or impenetrable. Portelli has a way of using words that we all use in common parlance, but which come in combinations that betray something other than what we think they say, though without being unnecessarily mysterious. Portelli’s work is not hidden even when I do sense a hermetic character that I would attribute to formal decisions.

 

Portelli’s poetic form is invested in surprising elements by which he depicts a simple situation in miniature form through wit, sometimes with humour, but always moved by an acute sense of probing and curiosity. Beauty is worn on this poet’s sleeve, and this is where I would not hesitate to call Portelli’s work as being characterized by an honest kind of beauty by which readers are immediately taken. Yet this honesty is never benign—just as the comely waters of the Mediterranean always have a way of being surprisingly forbidding.

 

John Baldacchino is a Professor of Art & Education at the University of Wisconsin-Madison, USA.

 

Il-Verità bħala stil ta’ ħajja

Reċensjoni tal-ktieb: Meta r-Ruħ tintbill fid-Deheb

Horizons, 2021

 

minn Robert Farrugia Flores.

 

Bosta mistiċi, u kif ukoll xi filosfi b’rashom fuq għonqhom u qalbhom f’postha, għarfu l-bżonn u d-dmir li persuna tidħol fiha nnfisha u timmedita sabiex tagħraf u tagħti spazju lill-ħajja tal-ispirtu. Minn dawn tal-ewwel nistgħu nsemmu l-kbar, bħal San Ġwann tas-Salib, Santa Tereża ta’ Ġesù u Santa Eliżabetta tat-Trinità, li l-awtur tal-ktieb Meta r-Ruħ tintbill fid-Deheb jagħmel referenzi qawwija lejhom u jimxi proprju fuq il-passi tagħhom. Mill-kamp tal-filosfi nsibu wkoll vuċijiet profetiċi bħal dik ta’ Edmund Husserl, li fil-bidu tas-seklu għoxrin kien qed javżana dwar dak li hu jsejjaħlu “barbarian hatred of spirit” li qiegħed jiddomina l-ħajja tal-Punent u li, kif jargumenta hu, huwa riżultat tal-materjaliżmu u x-xjentiżmu li qegħdin jinvadu u jaħkmu kull sfera u mistoqsija dwar il-ħajja. Id-dixxiplu tiegħu, Michel Henry, ikompli jirradikalizza dan sal-punt li jniżżel l-isfera tal-viżibbli taħt dik li hi nviżibbli, sabiex tal-aħħar terġa verament tieħu r-ruħ u l-ħajja. Wara kollox, kif jghid San Pawl (2Kor 4:18), “dawk li jidhru huma għal zmien qasir, dawk li ma jidhrux huma ghal dejjem.” Infatti Henry, li kiteb u għex fit-tieni parti tas-seklu għoxrin, sa anke wasal biex fl-aħħar xogħlijiet tiegħu jagħmel studju profond fuq l-Evanġelju fejn, mil-lenti filosofika u dik fenomenoloġika, jittratta t-temi tal-verità, tal-kelma u l-inkarnazzjoni.

Il-ktieb ta’ P. Charlò nistgħu narawh bħala żwieġ intimu bejn l-imħabba mistika u l-għerf tar-ruħ. Huwa biċċa xogħol ta’ valur siewi u neċessarju għax mhux biss jippreżentalna studju storiku dwar il-meditazzjoni Nisranija, speċifikament dik Karmelitana, jew kif l-awtur isejħilha wkoll “it-talb tal-ġabra,” iżda, bla tlaqliq ta’ xejn, jipproblematizza wkoll il-meditazzjoni fil-forma kontemporanja sekulari li rabbiet l-għeruq tagħha fid-dinja kapitalista u konsumerista – li hija l-istess dinja li tħobb tifqa’ dak kollu li hu profond, impenjattiv u misterjuż. Għaldaqstant, kif jinnota l-awtur, din il-prattika qed tigi kummerċjaliżżata għal finijiet li mhumiex propji tagħha. L-awtur jispjegalna kif, oriġinarjament, il-meditazzjoni ma’ kenitx maħsuba li tkun xi tip ta’ skappatura ta’ malajr mill-ġenn ta’ ħajjitna. Lanqas kienet maħsuba li tnessina, teħlisna jew twarrabna mir-realtà sofferenti tagħna u ta’ madwarna sabiex l-ego tiegħi u ġismi nħosshom tajbin għal ftit bl-għan li nkun nista’ nkompli ngħix iffukat fuqi nnifsi. Xejn minn dan, anzi bil-kontra! Kif jgħidilna l-awtur, bl-iktar mod ċar, “il-prattika tal-meditazzjoni tibdilna fi bnedmin spiritwali, jiġifieri bnedmin li ma ngħixux biss fuq livell materjali, iżda nidħlu fil-fond, fil-qalba spiritwali ta’ kollox” (paġ. 111). Għaldaqstant, “il-meditazzjoni tgħallimna nindunaw li s-sigurtà ma tinsabx la f’moħħna u lanqas fid-dinja materjali. Il-meditazzjoni issaffilna l-ħarsa tagħna biex nogħlew ‘il fuq jew ninżlu fil-qalba” (paġ. 112).

Madankollu, dan il-ktieb mhuwiex xogħol reazzjonarju. Xejn affattu. Dan huwa xogħol fejn l-awtur jurina kif nistgħu niffukaw ħsibijietna, l-emozzjonijiet u l-aġir tagħna sabiex niltaqgħu mal-verità u ngħixuha b’mod sħiħ. Din il-verità hija Ġesù Kristu, li huwa n-nifs tal-ħajja li, kif jaċċenna għalih l-awtur b’mod espliċitu, huwa l-ispirazzjoni u l-aspirazzjoni – jiġifieri, in-nifs ’il ġewwa u ’l barra, u allura l-ħajja li tgħammar fina u żżommna ħajjin: “Li nirritmaw l-Isem li hu fuq kull isem, l-Isem ta’ Ġesù, man-nifs tagħna, bil-mod il-mod nibdew nindunaw li l-identità vera tagħna hija Ġesù Kristu” (paġ. 213).

Il-meditazzjoni Nisranija, allura, kif jgħinna nagħrfu l-awtur, tressaqna qrib din il-verità billi toħodna dirett lejn il-mument preżenti – “il-Waqt” – li hu “fl-issa ta’ ħajti li jiena ninsab, dak għandi u xejn ħliefu, kif ukoll Alla jinsab fih” (paġ. 193). L-aħħar kelma “fih” faċilment tista’ taħrabilna u nitilfu t-tifsira qawwija tagħha hawn. F’dan il-ktieb, kif ukoll f’diversi xogħolijiet mistiċi u filosfiċi li nkitbu matul iż-żmien, din għandha rwol sinifikanti ħafna. Il-kelma “fih” tindikalna li hemm xi ħaga ġewwa, bħal daħla, spazju ieħor u xi mkien ulterjuri. Hija kelma ripetuta f’dan ix-xogħol għaliex it-tema ċentrali tiegħu hija propju l-ġewwieni tagħna, dak li jinħeba minna imma, fl-istess nifs, dak li hu l-eqreb tagħna. Fi kliem l-awtur stess, “il-prattika medittativa tagħna sseħħ fil-kuntest tar-relazzjoni tagħna miegħu, Hu li mhuwiex ’il barra minna, iżda fina, magħġun magħna, anzi huwa l-Kewn tagħna” (paġ. 186). Infatti, l-awtur jipproponi kelma oħra flok meditazzjoni: “Qagħda” (minn toqgħod) li fil-fatt tkompli tibni fuq il-ħsieb li noqgħodu xi mkien – fih/ fina.

Fl-aħħar mill-aħħar, it-tip ta’ meditazzjoni li dan il-ktieb qed iressqilna hija “l-koltivazzjoni tal-ħbiberija ma’ Alla li twassal għall-għarfien tiegħi nnifsi fih u tiegħu fija” (paġ. 184). Fil-proċess ta’ dan hemm il-ħelsien interjuri tagħna fin-nofs fejn niġu meħlusa minn irbit u jasar li ma jħalluniex nimmaturaw u nikbru bħala persuni b’mod sħiħ. Dan il-vjaġġ mhuwiex wieħed solitarju lanqas, kif jaċċenna l-awtur, imma maħsub li jkun fi spirtu komunitarju u f’relazzjoni mal-ieħor li huwa lil hemm minni. Allura, “il-bniedem meditattiv imsejjaħ sabiex jimxi flimkien mal-bnedmin ta’ żmienu u jrawwem ħarsa, qalb u azzjoni mimlija kompassjoni u mħabba lejn id-dinja bl-isfidi, il-provokazzjonijiet u l-kuntradizzjonijiet tagħha” (paġ. 189).

  1. Charlò jenfasizza wkoll il-kelma “attenzjoni” u jużaha kontinwament f’rabta mal-prattika tal-meditazzjoni li qed iressqilna. Din il-kelma hawn imfissra bl-istess mod kif Simone Weil, filosfa u mistika tas-seklu għoxrin, kienet targumenta li l-prattika tal-attenzjoni ħielsa hija neċċessarja biex tiprepara spazju għall-possibiltà tal-grazzja. Din l-attenzjoni tar-ruħ, maqtugħa u mbattla mill-egoċentriżmu, tiġbed it-Tajjeb sabiex jingħaqad b’mod kważi irreżistibbli mar-ruħ. Infatti, għal Weil, attenzjoni ġenwina, li hi mudlama u mneżżgħa minn ħsibijiet imferrxin, hija talba fiha nnfisha. Bl-istess ħsieb, l-awtur ta’ Meta r-Ruħ tintbill fid-Deheb, jurina kif fil-qagħda ta’ dlam u distakk aħna nistgħu noħolqu spazju fejn niltaqgħu mal-verità u nħalluha tiblagħna, sabiex aħna ngħixu fiha u hi fina.

Kelmtejn qosra tal-aħħar dwar l-istil u l-preżentazzjoni tal-ktieb.

L-awtur għoġbu jżomm il-vuċi tiegħu f’dan il-ktieb daqs li kieku wieħed qiegħed preżenti għal lezzjoni jew konferenza. Dan l-għaliex il-kontenut innifsu huwa l-frott ta’ laqgħat u klassijiet tal-meditazzjoni li ġew mogħtija fil-kunvent li fih jgħix l-awtur. Infatti, l-kapitli huma referenza għal kull laqgħa li saret u allura tinħass ħolqa naturali ħafna bejniethom inti u taqrahom. Apparti l-kliem, fil-ktieb insibu wkoll l-arti meditattiva ta’ P. Charlò’, li hi magħmulha minn pinzellati qosra ta’ inka sewda u deheb. Il-fatt li jinħassu li kienu magħmula f’sekondi qosra, jikkumplimentaw ħafna l-ħsieb tal-preżent li hu jitkellem fuqu kontinwament fil-ktieb. Peress ukoll li ma’ jirrappreżentaw xejn, għaliex huma astratti, tħalli fil-qarrej kemm sens ta’ kalma u kif ukoll għatx għall-inviżibbli.

Rigward il-kontenut inġenerali, minkejja li tgħin jekk il-qarrej ikun midħla tat-teoloġija u tal-filosofija li titratta l-ispiritwalità, madankollu huwa xorta xogħol aċċessibbli għal min b’rieda tajba lest ikompli jfittex l-awturi li jirreferi għalihom l-awtur stess u jaqra aktar dwarhom.

Għaldaqstant, jiena nifhem li l-awtur ma jridx jagħmilhielna wisq faċli u jagħtina kollox lest fuq platt. Anzi, jeħtieġ li b’temenza niskomodaw ftit ruħna u nidħlu għal dan l-impenn bis-serjetà li jista’ jħalli tant frott tajjeb u sabiħ. Fl-aħħar nett, dan huwa ktieb għal minn hu verament imxennaq li jidħol fil-qalba ta’ ruħu u lest jistenna, fis-silenzju, li jiltaqgħa ma’ dak li Hu.

Robert Farrugia Flores

Robert huwa għalliem tal-Istorja u tal-Arti, lettur każwali fl-Università ta’ Malta u qiegħed jaħdem id-Dottorat fil-Filosofija, fejn qed jirriċerka dwar l-interjorità fil-qasam tal-Fenomenoloġija.

 

 

Down and Out Around the Mediterranean

 

Inside the Horse

Vincent Vella

Horizons, 2021

 

FROM THE FOREWORD TO THE BOOK  BY ĠORĠ MALLIA

 

This is the story of a man who does his masters’ bidding. Selling oneself, and in so doing giving away the liberty of thought and actions, sounds like what a desperate man would do. Then again, it could be the action of someone who finds it convenient to do so. This is not the only instance in which Vincent Vella’s novel Inside the Horse prophetically mirrors so many of the realities of the everyman we often see around us … people whose values are easily cast off and who depend on favours meeted out through political patronage, a doted-on politician doling out the crumbs that make skill-less lives just barely bearable – but for which people are willing to pay with the loss of their dignity. I will not go so far as to say that the whole novel is an allegory of a modern Malta that seems to have mired itself deeper and deeper within the obscure mud of servility for the sake of gain. But it does not stray far from that, though it stands alone as a brilliant novel … picaresque in so many ways, following the adventures of its roguish ‘hero’ as he narrates the story of his life.

 

The novel shows Vella at the height of his mastery of writing. He pushed his ability to the limit and did not cut corners. He consciously went for a difficult narrative style. For example, there are no conversations in the novel – or, to be exact, very few direct speech passages. The book is almost totally a first-person narrative and commentary. Only the three and a half-page introduction to the proceedings is in the third person. It is proof of a writer’s ability that this does not render the book monotonous.

 

So many things happen in Inside the Horse – there is such a vast panorama, ranging from the historical to the intimate, happening in five different countries at a time when “interesting” (to say the least) events were the order of the day that the length of the novel almost threatens the busy reader, who will certainly be unable to put the book down.

 

At this point, I will give a brief synopsis of the novel’s plot … not that any synopsis will do it justice, but I will attempt one for the sake of showing just how well-thought-out the novel is.   Here goes: An old man in an old people’s hospital tells his life story to a doctor, who duly writes it down. The narrator’s mother belonged to Maltese nobility, but his English father was of a rather different mettle. Grown to adolescence and following a somewhat violent argument with a girlfriend, he is sent to Sicily, where he is introduced to the aggressive methods and philosophies of Mussolini’s Fascist regime. There he becomes an aide to the Ras, the Fascist commander of that sector – the same person he later accompanies to Rome and a posting in the Italian Fascist propaganda machine. The civil war in Spain  narrator is taken with him, finding himself at the front. From there he goes back to Rome and soon after returns to Malta, at first as a spy for Mussolini. Suspected of treason during the war, he is exiled to an English village.

 

After the war, he emigrates to America, where he spends

the rest of his life as a small shop owner, by which time

the novel comes full circle, reaching the point where we

came in.

Those are the barest of bones of the “odyssey”.

Throughout

the novel the telling of the liaisons the

protagonist forms with different women makes interesting

reading. He is an insatiable lover in much the

same way he uncontrollably wanders from one place

to another, shying away from marriage, much to the

chagrin of Helga, a Swedish/Italian art student he moves

in with in Rome.

The character of the protagonist is the main link

and major motivating force of the various plot lines that

wind their way round each sequence. The character is,

ironically, not that deep, and is communicated to us in

tones of the main role player in a film noir. The narrator’s

is an intuitive

existence, almost drifting with the currents

of circumstance. He also lives in the shadows of others

– the Monsignor and Grandmaman in childhood

and

adolescence, briefly the Mafia godfather Don Alfonso in

Sicily, the Ras throughout most of the novel. He is also greatly influenced in actions by those

around him: Don Alfonso’s homosexual son Paolo, the

physically well-endowed, but patriotically

confused

Cabo Martinez, the domineering, psychological blackmailer

Helga – indeed, almost a puppet,

who puts up a

show of resistance,

but is finally only too willing to let

others think out his future for him. He belongs to them.

The reader quickly understands the motivations of

the narrator and finds it easy to identify with his stands

in each situation. We can almost say that his is a vacant

persona

into which the reader can step to partake of the

action.

Even the epigraph at the start of the book sets the

tone for the vacuousness of the protagonist, and the

reasons for his allegiances:

I am his Highness’ dog at Kew;

Pray tell me, sir, whose dog are you?

With homage to George Orwell

A dog without a master

As I said at the very beginning of this piece, at the

core of the novel is the character who ‘sells his soul’ to

his Fascist masters. I talked to Vincent Vella specifically

about this point … the selling of oneself for gain, or for

ideaology and our discussions revolved around how his ‘masters’ came to own the protagonist. “He knows it, he

hates it, resents it, which he reiterates several times in the

book, but he can’t get away!” Vella said. And there are a

number of reasons for this:

  1. a) because of his basic psychological profile which ‘enslaves’ him;
  1. b) because he is fascinated by naked power;
  2. c) because once he is in, the apparatus cannot and will

not let him go. And all the time he thinks he is being

clever, that he is actually in charge and using the

set-up while it is very much the other way around.

Until the fatal truth dawns on him (or rather hits and

crushes him).

This links directly to the title of the novel, and,

when asked about this, Vella told me, “The title Inside

the Horse encapsulates this idea. Ulysses of ‘the nibble

wits’ thinks up the Trojan Horse… but I’ve always been

intrigued by the question … what would have happened

if, when the moment came to get out of the horse he

found himself trapped inside and couldn’t make it?”

And this takes me full circle to my first paragraph

again, and the incredible validity of this book even

twenty-seven years after it was published for the first

time. We see this theme everywhere. From international

political figures, to the trolls whose political masters feed

them crumbs to attack real and perceived enemies. The

protagonist is a common sight around us, everywhere we look, he is there. The theme of selling one’s soul has

definitely given the book’s underrunning ‘message’ a

universality that makes it perennially relevant.

But I do not want to give the impression that there

is some sort of pedantic didacticism in the novel. There

is not. The novel is a whopping good read, taking us to

so many different places, revisiting so much that is of

historical relevance to the rounding of the characters

that populate the book … that it is just a tour de force that

makes for compulsive reading.

And it is also impossible not to appreciate the

author’s masterly invocation of historical setting, some

sourced from literary sources. I know from Vella, for

example, that when the protagonist finishes up in Spain

as part of the Fascist forces sent over to help Franco in

the civil war, he ends up in the Huesca section of the

Pyrenees in Aragon, facing the International Brigade (of

which George Orwell formed a part). Vella used Orwell’s

book Homage to Catalonia to build up the background

to this section of the book. So whatever Orwell describes

as seeing on his left, the protagonist of Inside the Horse,

being on the opposite side of the battle, sees on his right.

It is little wonder that a homage to Orwell graces the

epigraph of this book.

I also believe that the fact that, at the time of writing,

the author was a great fan of role-playing

games, could

have influenced this crafty manner in which he draws us

into the world of Inside the Horse. One thing Vella’s hobby definitely influenced was

the creation of so many different scenarios. They are

so numerous that this could acutally be seen as the one

main defect of the novel. There is no real direction – no

one plot that leads somewhere definite.

The narrator’s

life itself is the main plot, and it is chockful of subplots

and little plots that eventually make up the package that

is the novel. But then again, this also follows some of the

traits of the piqaresque novel that it at times emulates.

The narrator drifts, and so do the scenarios in which

he participates. One fades and another takes over, with

little or no overlap, not even by way of lessons learnt.

There is little nonsense in the narrator’s mental makeup,

and once his character is formed, somewhere in

part two of the book, it remains a constant staple point

of reference.

But the novel nonetheless holds together

marvellously. We get engrossed

in the narrator’s life,

archiving the characters that have been discarded along

the way and the situations

that have all too quickly been

forgotten in the adventure brought about by new ones.

To help us along we have Vella’s excellent grasp of

the English language and idiom. It is honestly a pleasure

to read.

I think I have said too much and my waffle is

keeping you away from the relish that is in store for you.

Yes, dig deep for meanings and significances, it is worth it, but also just taste the deliciousness of the writing that

infuses Inside the Horse with flow, and get lost in what I

guarantee will be for you a wonderfully enjoyable read.

 

University of Malta

19 July 2020

Faiza qiegħda f’ilsien u moħħ kulħadd.

Faiza hija dik it-tifla li kulħadd iħobb u jfissed għax ġiet wara ħafna żmien u b’xi mod għandha sbuħija li ħutha ta’ qabilha m’għandhomx.  Imma Faiza m’għandhiex sbuħija biss, għandha wkoll ħafna intelliġenza li ma tħallihiex bi kwietha u li ssawrilha ras iebsa għax taf li dak li hu meqjus aċċettabbli għax dejjem kien hekk mhux bilfors hu ġust.  L-istess intelliġenza ttiha wkoll kunfidenza u assertività biżżejjed sabiex dak li tħoss toħorġu minn fommha u tispjegah b’għemilha.  Minkejja li qiegħda f’ilsien kulħadd, qatt ma titkellem dirett f’dan ir-rumanz.  Wara kollox, Faiza qalgħet xi tiri u qiegħda f’koma.

Faiza twieldet il-Kanada, fil-pajjiż ta’ Justin Trudeau li jidher tant liberali u differenti minn ħafna politiċi konservattivi oħra.  Imma Faiza mhux totalment Kanadiża.  Għandha missier Malti u omm imwielda t-Turkija imma meqjusa bħala Kurda.  Għal ħafna hija immigranta, u f’ħajjitha qasira kellha ġġorr il-piż ta’ din it-tabella.  Immigranti bħalha minn pajjiż missierha li ġejjin minn klassi oħra ukoll iħarsu lejha b’disprezz.

Missierha minkejja li kien ħalla Malta għexieren ta’ snin qabel twieldet, ġarr ħafna miegħu żrar u ċnagen tal-istess blata li ħalla, mingħajr ma qatt irrealizza li dik il-blata li xi darba ħalla wkoll qed tilqa’ ideat oħra ġejjin mall-mewġ li jaħbat magħha jew mill-ajruplani li jniżżlu xorti differenti ta’ umanità fi ħdanha.  Għalih il-familja hija kollox, u għall-unur lest li joqtol jew iġiegħel lil min joqtol.  Ħafna drabi jinsa li l-familja hija pluralita ta’ persuni, eleġġa lilu nnifsu d-dittatur, u sabiex juri l-faċċata tad-dar fuq il-fil perfetta qed iħott is-saqaf ta’ kamartu tas-sodda u jorqod fir-reżħa.  Mhuwiex il-protagonist ewlieni imma antagonist prim.  Il-patrijarkjalità tiegħu taffettwa lil kull min hu madwaru.

Ir-rumanz jibda b’rapporti ġurnalistiċi, liema rapporti jgħidulna li tfajla ġiet milquta f’sparatura meta ppruvat tinħataf.  Għandna aktar minn rapport wieħed, li kollha jgħidu xi ftit jew wisq l-istess ħaġa minn lenti differenti u b’laqtiet ta’ preġudizzji differenti.  Il-bidu huwa l-eċċezzjoni tar-rumanz.

Wara l-introduzzjoni, kollox jgħaddi għal-leħen ta’ min ftit wara l-isparatura mar iżur lil Faiza, u għalhekk kull ħsieb jaqa’ fuqha.  Forsi tista’ ssejħilhom monologi, tista’ wkoll ssejħilhom biċċiet minn djarju, tista’ wkoll issejħilhom frammenti.  Qisu kulħadd irid jiftaħ qalbu mal-qarrejja sabiex ineħħi ftit mit-toqol minn fuqu nnifsu.

L-awtur, Portelli jgħaddi lir-raġel ta’ Faiza, l-eks-namrat tagħha, oħtha, missier u omm l-eks-namrat, u fuq kollox missierha minn konverżazzjonijiet tqal.  Juża lil dawn il-persuni sabiex jiffoka fuq Faiza nnifisha.  Joħloq il-karattru ta’ Faiza permezz tagħhom, persuni li jafu lil Faiza sew u mill-qrib, għallinqas safejn jafu huma.

Hija din it-teknika li tagħmel dan ir-rumanz differenti minn oħrajn.  Il-kelma tidher li qed tinbex u saħansitra tħabbat lil Portelli mingħajr hedu, u dan l-awtur bi sfond filosofiku jidher li ma jistax iħalli l-pinna għal wisq ħin lil hinn minn idu.  Minn poeżiji, għal skizzi u issa għal rumanz.  Imma mal-filosofija, Portelli jżewweġ is-soċjo-politika, skont it-teorija tiegħi bejn għax ma jistax joqgħod mingħajrha u bejn għax irid jaqsam biċċa minn ħajtu fil-komunikazzjoni tiegħu mal-qarrejja.   F’Faiza joħloq karattru li fih mill-anqas kontradizzjonijiet, imma tipprovdi mera li tikxef kull kontradizzjoni oħra li hemm fil-persuni ta’ madwarha li jiġu jżuruha fuq sodditha tal-mewt.  Mill-frammenti ta’ dawn, li ġejjin minn għeruq, nazzjonalitajiet u klassijiet differenti joħloq mera fuq is-soċjetà.

Kulħadd barra Faiza mhux sempliċiment rumanz miktub bil-lingwa Maltija.  Huwa msejjes f’kultura Maltija, lil hinn mill-blata li bħalissa ħafna qed jgħidu hija wisq miżgħuda b’immigranti.  Minflok, dan hu rumanz ta’ Maltin emigranti li xi darba telqu sabiex iħallu l-ispazju u l-ħobż ta’ din il-gżira għal ħaddieħor.

Faiza minkejja li twieldet lil hinn minn din il-blata u qatt ma kellha x-xorti żżurha ġarret ħafna mill-piż u ngirfet mill-ponot jaqtgħu tagħha.  Min jaf hiex waħedha?

Jean Paul Borg

“TLETTAX” – ta’ Kenneth Caruana – Pubblikazzjoni Horizons (364 faċċata)

Wara ‘Qtil fis-Skiet’ (2006) u ‘Kuntatt Fatali’ (2001), Kenneth Caruana għoġbu jidħol għal thriller ferm itwal u anki b’ħafna aktar intriċċi permezz tal-ktieb “TLETTAX”. Jidher biċ-ċar li fuq tlieta toqgħod il-borma għax id-disa’ snin li għaddew mill-aħħar ktieb tiegħu ġabu magħhom maturità fis-sengħa tal-kitba li tinħass u hija wkoll il-frott tar-riċerka bir-reqqa li għamel l-awtur.

Permezz ta’ dan ir-rumanz jiena inħoss ukoll li t-thriller bil-Malti nnifsu għadda mill-eżami tal-maturità flimkien miegħu. Fi “TLETTAX”, li l-isem waħdu hu eżoteriku u jqanqal kurżità kbira, Kenneth Caruana ħadem fuq każ li l-qarrej mingħalih mhu jitlef xejn min-nisġa tal-istorja, u li qed isir jaf kollox x’inhu għaddej kapitlu wara kapitlu dwar il-protagonist William  u l-istat mentali tiegħu, u mbagħad jispiċċa biex jissorprendi ruħu. Bħalma naraw fl-aqwa thrillers moderni barranin xejn m’huwa lineari l-mod li bih niskopru min hu, x’wassal biex weħel erba’ snin ħabs, u l-ossessjoni li ddaħħlu f’solitudni tal-ġenn.

Il-ktieb jiftaħ b’xena f’ħabs fejn William jagħmel tentattiv ta’ suwiċidju. Malajr nindunaw li Caruana kellu jirriċerka bis-sħiħ l-ambjent karċerarju mhux biss lokali iżda wkoll dak tal-pajjiż fejn tiżvolġi l-azzjoni. Hemm ambjenti oħrajn li kien jeħtieġlu jistħarreġ, ngħidu aħna dak taċ-ċrieki ġurnalistiċi f’żoni ta’ gwerra, postijiet imwiegħra fi żminijiet politiċi mqallba bħal dawk tal-Bosnja u s-Somalja. Għax kien fihom li ħadem William qabel spiċċa l-ħabs minħabba r-reat li kkommetta bi skop speċifiku. L-awtur ma setax jirriskja li ma jkunx konvinċenti, u rnexxielu għax tħejja tajjeb ferm. Pereżempju nsibu l-esperjenzi li tifel irrakkonta lil William fis-Sudan dwar minn xiex kien għadda (p.55), jew x’kien kiteb f’wieħed mir-rapporti tiegħu mis-Somalja dwar il-ħruxijiet li għaddiet minnhom ċerta Fathia (p.77) – ġrajjiet kommoventi għall-aħħar.

Wieħed ma jridx jinsa lanqas ir-riċerka li kien hemm bżonn issir min-naħa tal-awtur biex ikun konvinċenti meta jittratta d-deskrizzjoni tal-personaġġi, l-inħawi tal-ħabsijiet fejn jilagħbu r-rwol tagħhom, u l-kundizzjoni medika tal-PTSD. Din tal-aħħar kien jinħtieġlu għarfien sħiħ tagħha minħabba r-rwol li tilgħab fin-nisġa tal-istorja prattikament mill-bidu sal-aħħar. Dan biex ma nsemmux ukoll is-sengħa li biha jirrekordja s-sessjonijiet bejn pazjenti fil-ħabs u l-psikologi li jsegwuhom. Hija ovvja li l-awtur qara ħafna u tkellem ma’ bosta professjonisti li jaħdmu fl-oqsma msemmija. U dan Kenneth jirrikonoxxih fid-daħla li kiteb għall-ktieb.

Huwa żgur mertu tiegħu kollu iżda kif Kenneth jagħraf iżomm lill-qarrej il-ħin kollu jtella’ u jniżżel fuq l-istat mentali tal-protagonist u l-motivazzjoni wara għemilu. Biex ma ntellef xejn mill-pjaċir tal-qarrejja li jiskopru gradwalment il-kxif ta’ dil-motivazzjoni, ngħid biss li wara l-attentat ta’ suwiċidju li jiftaħ bih ir-rumanz hemm pjan metikoluż anki jekk perikoluż u dijaboliku.

In-narrattiva mbagħad hija mżewqa bit-tħaddim f’waqtu ta’ nixxigħat ta’ ħsibijiet xi minn daqqiet deliranti, flashbacks kuluriti u thewdin min-naħa tal-protagonist li l-awtur kellu jara x’jagħmel biex jingħarfu minn xulxin. U anki hawnhekk irnexxielu. Hekk, hu jieħu ħsieb li t-thewdin jingħaraf permezz tal-użu tal-korsiv fil-kitba tiegħu:

Il-bieba ta’ wara tal-ambulanza nfetħet beraħ. Hu seta’ jara tfajla diġà mejta mitluqa fuq streċer. Resaq iktar qrib lejha. Ralha jdejha magħqudin f’ponn, xagħarha kannella twil jgħattilha nofs wiċċha u għajnejha magħluqin.”(p. 44)

Meta l-awtur joħodna lura fiż-żmien, hu jieħu ħsieb jgħin lill-qarrej billi juża tipa ħarira iċken biex tibqa’ dejjem ċara. In-narrattiva mbagħad mhux nieqsa minn deskrizzjonijiet konvinċenti f’mumenti ewlenin tal-istorja. Hekk ngħidu aħna f’paġni 168-169:

“Is-sinfonija (‘Liebestraum’ ta’ Franz Liszt) kienet tibda bil-mod, b’noti ħelwin, ġentili, l-istess ġentilezza tagħha. Imbagħad f’salt in-noti jitqawwew, ifakkruh kif mix-xejn, mhux mistenni, seħħ l-attakk imdemmi. Maqbudin, Lana, ommha, u dawk li inzertaw magħhom bdew jifgaw billi belgħu l-gass velenuż…”

Fl-aħħar u mhux l-inqas wieħed ma jistax ma josservax id-djalogar ferm naturali li fih il-ktieb. Tiġini f’moħħi x-xena fejn fil-ħabs tinqala’ ġlieda partikolari f’paġna 194. Il-kliem joħroġ tant naturali u b’mod tassew realistiku, qisek qed tara d-djalogu jinħadem f’xi film. Ikolli ngħid li Kenneth Caruana kien qiegħed b’mod konxju jlaqqa’ l-azzjoni mad-diskors b’sengħa u attenzjoni ferm akbar bl-idea li jagħmel mill-ktieb tiegħu speċi ta’ scenario għal xi sensiela televiżiva. Min jaf x’għad jiġri!

Hemm ħafna aktar x’wieħed jgħid fuq dan it-tielet rumanz ta’ Kenneth Caruana. Jekk inkompli iżda nirriskja li nikxef wisq mill-istorja. U dan ċertament ma jagħmel tajjeb għal ħadd. Għal min iħobb jaqra thriller modern u eċċitanti “TLETTAX” żgur li darba jibdieh mhux ser jitilqu minn idejh.

Prof. Toni Aquilina

Dan huwa rumanz qasir jew rakkont twil li jtul ftit iktar minn 70 paġna. Għandu Daħla mit-traduttur stess, patri Mark Montebello. Huwa rakkont li ismu jfakkar f’bosta affarijiet, fosthom versi mill-poeżija ‘Ode to a Nightingale’ ta’ John Keats: “Darkling I listen; and, for many a time/ I have been half in love with easeful Death…”

 

Dan tal-kittieba minn Katalonja, Spanja, imma li tgħix f’Għawdex, Marta Obiols Fornell, huwa xogħol li għandu mill-filosofiku, mill-ispiritwali, mill-erotiku, mir-reliġjonijiet Orjentali, min-niħiliżmu, u l-bqija. Amanda hija l-personaġġ ċentrali u n-narratur, tfajla ta’ 20 sena li għadha kemm tiggradwa fil-Filosofija u ssir tħobb lill-għalliem tagħha Martin, 40 sena ikbar minnha. Hemm ukoll is-saċerdot Michael li jisma’ u jieħu ħsieb lil Amanda f’waqtiet ta’ turment eżistenzjali, inċertezza u solitudni, karattru li fl-aħħar jixxokkja billi fuq is-sodda tal-mewt jirrifjuta valuri bħall-kastità, il-faqar u l-ubbidjenza.

 

Dan hu rakkont profond li jittratta ħwejjeġ differenti: id-differenza bejn il-ħajja (meta tgħixha kif irid ħaddieħor u skont regoli prestabbiliti) u l-Ħajja (meta tgħixha kif tixtieq int), mela d-differenza bejn li tgħix imjassar bil-ktajjen u li tgħix ħieles minn kull irbit li jxejjen il-’jien’; ix-xewqa għall-mewt, bl-imħabba bħala l-unika forza kontra din ix-xewqa; il-ħajja bħala suwiċidju mħabbar sa mit-twelid; l-uġigħ tas-solitudni u l-bżonn ta’ xi ħadd li jisimgħek u jserrħek minnu; il-bżonn li wieħed jikber minn ġewwa u ma jiddependi fuq ħadd; it-taqbida bejn użanzi u tradizzjonijiet li ilhom ikaxkru għal sekli sħaħ, u mġiba, ħsibijiet u aġir li jkisser l-iskemi riġidi tal-ġenerazzjonijiet l-antiki; il-ġlieda bejn il-kuxjenza li tumilja l-‘jien’ u l-passjonijiet li jsaħħu u jimlew lil dak li jkun bil-ħajja; in-nar li jdawwal u li jemana minn Alla u n-nar tal-passjoni karnali; u l-firda bejn li tgħix il-ħajja kif jixtieq Alla u tgħixha kif tiddetta l-Knisja bħala istituzzjoni.

 

Easeful Death jista’ jinqara bħala djarju intimu jew għajta silenżjuża ta’ ruħ żagħżugħa li qed tfittex it-tifsiriet u r-raġunijiet għal ħwejjeġ differenti. Dan huwa xogħol li jista’ jinqara fi ftit sigħat u f’nifs wieħed, daqslikieku nqbadt f’kurrent li jaħkmek, jinkwetak u jagħtik pjaċir fl-istess waqt.

 

Xogħol bħal dan ifakkar fil-Being and Nothingness ta’ Sartre jew f’The Unbearable Lightness of Being ta’ Milan Kundera. Kulma hu huwa ġabra ta’ 70 paġna, imma huma ftit paġni li jġorru piż kbir u li jisfidaw lill-qarrej iħares ’l isfel – jew ġewwa fih stess – u bħal jirriskja jixxabbat biex jara b’għajnejh abiss bla qiegħ li donnu huwa d-destin ta’ kull bniedem li jwarrab it-twemmin.

 

Hu rakkont dwar il-mewt tal-imħabba; dwar il-mewt tal-ħajja nnifisha; dwar l-imħabba li tirrendi l-mewt esperjenza inqas iebsa; dwar l-għarfien li l-bniedem – u mhux kull bniedem – jikseb qabel ma jintefa’ b’ruħu u b’ġismu għal isfel f’dan l-abiss…

 

Hu rakkont qasir li jħalli warajh eku li jibqa’ jidwi għat-tul f’ruħ min jaqrah.

 

Patrick Sammut

Jiem bla wiċċ / anonimu bħal dawk li jmutu fi djar vojta /

bħall-funerali bla udjenza / bħas-swali tal-isptar bla ħin għall-visti. (Karl Schembri)

Jien lejk niċċassa/nistenniek ħa tkellimni – /l-ħemda titbandal. (Immanuel Mifsud)

Ħadet nifs ieħor, / magħdur u jkarkar. / Kien l-aħħar nifs. / Is-skiet. (Charles Flores)

Xufftejk / kemxejn mitbuqa / jsoffu l-aħħar nifsijiet. (Elena Cardona)

dik is-sena daħlet l-isptar darbtejn, darba għaliha u darba/

għan-nannu, kienu daħħluh l-istpar ta’ malajr, ħabta / u sabta. (Leanne Ellul)

Xi darba t-toroq kienu vojta, / inżommu l-vajrus kwarantina. /

Fit-toroq kellna biss il-pulizija, / u l-armata u l-pumpiera, /

u jiġġieldu l-vajrus minn wara l-maskri, /

kellna t-tobba u l-infermiera (Kit Azzopardi)

L-ebda ċaqliqa  fl-arja ħadranija: / żewġ dgħajjes mitluqin /

taħt siġra kbira / u l-ħemda infinita / taż-żerniq. (Joe Friggieri)

Kien wisq id-dwal li ntfew / matul il-jum /

biex id-dlam ma jemmnuhx fihom/

 fond midfun. (Gioelle Galea)

Hekk biss sabiħa l-ħajja meta t-toroq /

Ċimiterju – għax hawn il-ġdiem u l-pesta /

U tiġi wiċċ imb wiċċ mal-baħħ jirbombja,/ 

U tasal f’tarf it-triq u f’tarf ix-xifer (Alfred Grech)

Dal-lejl smajna l-qatates saħħar / li werżqu bħal spirti ħabbara. /

Kien lejl ta’ ħruxija / ta’ wġigħ, t’agunija /

u fraħna li s-sebħ keċċa l-ħsara. (Adrian Grima)

Bieb imbexxaq, rui tperper, żiffa – (Simone Inguanez)

il-kotba tal-latin u l-matematika /

l’aljenawni meta l-poeżija nixfet fuq ilsieni (Albert Marshall)

 

Hemm iċ-ċans li kulħadd jaf, li aħna bħala bnedmin, aħna ‘iwwajerjati’ biex ninteraġixxu / ‘nitfiegħlu’ ma’ xulxin. U dan b’mod speċjali fi żminijiet ta’ stress. Hemm iċ-ċans ukoll li meta aħna ngħaddu minn xi tip ta’ ‘diżastru nifsieni’, waħedna, ikun hemm iċ-ċans li aħna nimtlew b’aktar ansjetà, u forsi wkoll insibuha aktar diffiċli biex aħna ‘nikkowpjaw’.

 

Hemm iċ-ċans li l-‘waħdi’ ma tantx jassigura tajjeb għas-saħħa ta’ kull wieħed u l-waħda minna. U forsi ż-żieda fl-ormoni tal-istress, hemm iċ-ċans li dawn jitkellmuh jgħajtu u jgħajtu ħafna. U forsi wkoll, huwa minħabba f’hekk li jkun hemm iċ-ċans li l-irqad ma jibqax daqshekk sħiħi. U s-sistema immunitarja tagħna, hemm iċ-ċans li tiġi ‘kompromessa’. U forsi wkoll, f’nies, b’mod speċjali ta’ ċerta età jkun hemm iċ-ċans li konjittivament jibdew it-triq għan-niżla. Il-waħdi, b’mod speċjali l-‘waħdi’ b’mod sfurzat ma tantx jawgura tajjeb għal ħadd.

 

Il-‘waħdi’ f’ambjent li ma jinbidilx, fejn l-għarfien sensorju u l-mod kif aħna nipproċessawh ikun hemm iċ-ċans li dan jinbidel b’mod imprevedibbli. L-istimulazzjoni ‘monotona’ tal-madwar tagħna jista’ jwassal biex aħna nibdew inħarsu ’l ġewwa, u ’l ġewwa ħafna u ħafna u ħafna, u dan mhux kulħadd jaf jittrattah sew u sewwa ħafna.

 

Mingħajr ‘il-ħaddieħor’, hemm iċ-ċans li mhux faċli li nsolvu l-‘ambigwità’, jew suq, insibuha diffiċli u diffiċli ħafna. U jista’ jiġri wkoll, għallinqas hekk hawn min isostni, li nistgħu naslu għal xi tip ta’ konklużjonijiet ‘suwed’.

 

U forsi, hawnhekk, għandna għax nirringrazzjaw ’l Alla, li għandna l-poeżija, li kif nafu hija ‘qagħda’ psikoloġika daqskemm spiritwali, li twassalna biex aħna ‘nimmajndfuljaw’, billi jekk xejn nibqgħu fil-mument, jekk xejn mal-kliem. U l-poeti dan jafuh u jafuh tajjeb. Kif forsi jafu ħafna, l-‘aqwa’ poeżija turi li l-poeta hu intunat għal din it-tip ta’ qagħda ġewwinija kif ukoll esterna li tgħinna naqsmu bejnietna dettalji speċifiċi dwar osservazzjonijiet, sitwazzjonijiet, immaġnijiet u ħsus. Hemm terapija fil-poeżija li twassalna biex ‘naċċessjaw’ dil-vuċi ġewwinija filwaqt li fl-istess ħin insinnu l-ħiliet ‘osservazzjonali’ tagħna.

 

U forsi fid-dawl ta’ dan kollu wieħed jista’ jagħraf it-‘Tgħanniq Ieħor’, li Kit Azzopardik Simone Inguanez u John P. Portelli ġabru minn għadd kbir ta’ poeti, li f’dan iż-żmien ta’ forsi ‘esklużjoni’ soċjali furzata, jew forsi wkoll fi żmien ta’ emarġinar, u ‘waħdiżmu’, ħassew il-ħtieġa, jew forsi wkoll ġiet hi tħabbtilhom, il-fonotittatiċità tal-poeżija. Għax il-poeżija dan taf tagħmlu u tagħmlu sew. Hija akkumpanjatriċi li ma tippruvax issibek meta inti fl-aħjar tiegħek, imma tiġi sewwa sew meta inti jkollok bżonnha.

 

U jġorrha fuq ġwienħu nsibu l-‘kelma/kliem’ – ġwienaħ li huma ħsejjes li jitkellmu jgħajtu f’qiegħ ruħna – ħsejjes li jisimgħu t-taħbit, ir-ritmi u l-bijoritmi ta’ ġo fina, u jgħidulna: Esprimuna. Esprimuna. Esprimuna. Wara kollox, aħna m’aħniex ħlief intom. Aħna m’aħniex ħlief aħna. U l-aħna u l-ħsejjes sotterranji li jistennew xi ħadd jiftħilhom biex jagħraf id-daqqiet tagħhom, hekk kif joħorġu mill-qiegħ subkonxjuż, fejn għaddejjin ‘jiddiljirjaw’ il-ħin kollu.

 

U dawn huma l-poeżiji li nsibu f’din l-antoloġija – antoloġija unika, li hija wisq aktar mit-tattalità tat-tgħanniqa. Hija wisq aktar minn sors wieħed ta’ sensorjetà. Hemm immaġnijiet għaddejjin jissingjaw minn naħa għal oħra tal-esseriżmu tagħna – l-umanità. Hemm djalogi, konverżazzjonijiet, indirizzi, ‘weġgħat’ u ‘ferħiet’, li fil-morfoloġiċità u s-sintattiċità u l-versifikar poetiku jħossu li għandhom vuċi, u vuċi unika.

 

U kull poeta. U kull poetessa, jittastjaw/ipinnu dawn l-‘ennui’ ta’ ġo fiha. Ennui, li fil-poetiċità jsibu fidwa. Isibu dawl. Isibu kenn f’kenn f’kenn. Isibu ‘vuċi’. Hija l-vuċi li taf lill-‘persona’. Hija l-vuċi li taf qiegħ ruħna, u l-qarrej li jissieħeb f’dan l-itinerar poetiku, jekk xejn, għallinqas kull tant żmien f’vers jew tnejn strofa jew linja, għandu jsib lilu nnifsu ‘jikkonnekktja’ – dak it-tip ta’ kkonnettjar, li l-ebda stimulu ieħor elettro-kimiku ma jaf jagħmlu b’saħħa daqs il-poeżija.

 

U Ġan Piet u sħabu dan għarfuh u għarfuh sewwa. U ta’ dan, għandna għax inkunu grati, li flimkien mal-Horizons, is-Sur Bezzina u l-bqija, tawna dawn il-‘ħsejjes’ fejjieda, li nsejħulhom poeżija – lingwa unika, li tafna sa mill-ewwel tbebixiet ta’ tfulitna, u li sawritna u tibqa’ ssawwarna sa ma jtul iż-żmien. Il-poeżija dan tafu u tafu sewwa.

 

forsi kien il-qamar madraperla / li ġie jżarrad l-irqad dal-lejl /

jew it-tifkira tal-korvu biżbetku / jħuf minn biża’ għal oħra / jum sħiħ (Nadia Mifsud)

bkejt kuljum ħdax-il minuta u nofs bejn il-ħdax u nofs u;

nofsillejl waqt li int kont tonħor ħdejja (Clare Azzopardi)

U meta jdoqqu l-mota / ħamsa, ħamsa  għax jien raġel, itilquni hemm /

nitbaskat fix-xemx / fuq ramel ħamrani/ u ħallu biss il-baħar /

jagħdirni / jispirani, ilaħlaħni  minn għelti /

ħa naċċetta l-inevitabbli, u hekk, ftit, ftit /

nitwaħħad ma’ għeluq iż-żmien, /

u nittama li dal-baħar temmiem  imewwiġni ’l barra, ’il barra. (John P. Portelli)

Dal-kliem twieled mejjet. / għalxejn tressqu ma’ xufftejk /

biex ittih in-nifs (Kenneth Scicluna)

Nitla’ elf għolja / ħa ntiegħem ħlewa bnina – qamar ċirasa (Jesmond Sharpels)

Minn din il-għomma li għejjietna, / żiffa ħelwa /

li ċaqalqet ħlejju l-weraq / li kien għoddu nixef. (Omar Seguna)

Kont qed nipprova nikteb ħolm imqadded /

imma ma stajtx nara-nisma’  kif f’żaqqi mbaram il-mixi /

ta’ qatra xita tiżloq ċrieċer / tul ħġieġ il-ħeġġa l-hena (Michael Zammit)

 

 Tarċisju Zarb

Maria Camilleri, il-mara altruwistika li b’ġentillezza kbira f’kull ħin opportun tagħtu spazju lil kittieba kemm stabbiliti u kemm emerġenti għadha kemm ħarġet pubblikazzjoni ta’ ġabra ta’ novelli.

Din id-damma ta’ novelli fiha 23 storja bi stil mexxej, bi kliem sempliċi, sabiħ għax nieqes mill-bombastiċità ta’ Malti taljanizzat jew bi tkissir ta’ kliem Ingliż għal Malti. L-istil ta’ dawn l-istejjer huwa msejjes fuq ġrajjiet qosra f’dawk li huma għadd ta’ paġni u paragrafi mhux daqstant twal u fejn dan huwa hekk, hemm asterisks biex jifirdu silta minn oħra. B’dan il-mod, il-qarrej ma jiddejjaqx jgħaddi minn paragrafu għal ieħor jew minn paġna għal oħra tal-istorja li jkun imiss. Uħud minnhom huma miktuba fl-ewwel persuna biex hekk il-qarrej jidħol aktar fl-fond u bħal donnu qed jieħu sehem fil-ġrajja. Minbarra dan, hemm minnhom li huma tassew oriġinali u avventuriżi. Dawn l-elementi kollha jagħmlu l-qari rilassanti u fl-istess waqt interessanti.

Fattur ieħor huwa li fit-temi li għażlet Maria hemm varjazzjoni ta’ sitwazzjonijiet li juru kemm il-kittieba għandha maturità ta’ esperjenza fil-ħajja ta’ kuljum. Pereżempju, taf tkun umoristika b’battuti niggieża bħalma nsibu fin-novella Bir-Rixa b’kollox fejn Karmelina, sforz l-antipatija li kellha għal Martina u lejn bintha Klara, tgħid lil żewġha “U ara x’qed ngħidlek, jekk xi darba naraha fuq l-altar tagħmel il-wegħda taż-żwieġ ma’ xi ġuvni bil-għaqal, jien lesta niekol dal-kappell li għandi f’rasi. Bir-rixa b’kollox!” Titnissel tbissima fuq fomm il-qarrej meta jasal it-tmiem ta’ din in-novella.

Imbagħad wieħed isib il-kruha tal-ħajja fin-novella Familja Waħda fejn Maria turina li fl-eżistenza umana mhux dejjem u mhux kollox huwa lixx, ward u żahar. Hemm ukoll is-sitwazzjonijiet taċ-ċaħda, tas-solitudni, tal-abbandun u ta’ ribeljoni. Hekk f’paġna 44, il-qarrej jaqra: “Jien jaħasra, kont inżommha bil-qalb kollha, imma d-dar bilkemm għandna fejn induru aħna.” Jew aktar ’l isfel “Povra tifla! Bla missier u issa bla omm ukoll! Nixtieq inżommha magħna jien, imma dak li ndaħħlu minn dak in-naqra ta’ ħanut li għandna bilkemm iservi għalina!” Iżda fl-aħħar tal-ġrajja, Maria, b’ton pożittiv turina li wara kollox, ix-xemx dejjem tixref wara s-sħab sewdien: “Sibthom meta kont qed negħreq fid-dwejjaq, tawni t-tama meta kont tlift il-fiduċja f’kollox u f’kulħadd, u issa jmiss lili biex inħallas lura ftit mid-dejn li għandi lejhom.

Novella sentimentali ħafna fejn fiha Maria turi l-istint maternistiku jinsab fin-novella Hemm post għal Michael. Għalkemm il-karattru ewlieni ma kinitx omm, xorta waħda bħala nanny ħabbet b’imħabba ta’ omm lill-iben tas-sinjuri li kienet taħdem magħhom. Min-naħa tiegħu, Michael irroċiproka din l-imħabba b’oħra daqstant ġenwina.

Maria Camilleri hija mara u fl-istess ħin hija omm u għalhekk ma jonqosx li f’uħud minn dawn in-novelli ma jkunx hemm l-element femminili jew maternalistiku. Għal dan il-għan, Maria ħalliet l-aħħar novella Ommi biex turina kif minkejja li l-bint ftit kienet iġġib lil ommha, b’danakollu fl-aħħar l-istint femminili tal-omm u l-bint jirbaħ kull stint ieħor.

L-aħħar kumment li rrid nagħmel huwa dwar il-qoxra ta’ din id-damma ta’ novelli. L-isem tagħha huwa l-istess isem ta’ waħda min-novelli li l-qarrej isib f’paġna 135. Għalkemm din in-novella hi kemxejn twila aktar mill-oħrajn, xorta waħda hija intriganti. Fiha sens ta’ misteru jdawwar il-karattru tas-sinjura li toqgħod fuq il-pultruna titbandal bir-ritratt ta’ binha f’idha. B’mod simboliku ħassejt u interpretajt li l-bandla li tidher fil-qoxra u fl-istorja bħala l-bandla tal-ħajja li daqqa titbandal ’l quddiem u daqqa lura skont iċ-ċirkustanza u s-sitwazzjoni tal-individwu. Imma din hija biss fehma tiegħi.

F’din il-ġabra ta’ novelli, Maria Camilleri wriet li hi bniedma b’sentimenti sbieħ, reali, emozzjonali u nieqsa mill-artifiċjalità li xi drabu nsibu f’kitbiet ta’ kittieba inqas maturi. Għaldaqstant, min iħobb letteratura sabiħa msejsa fuq ġrajjiet reali li jistgħu jseħħu ta’ kuljum, m’għandux ma jiftaħx dan il-ktieb u jaqra, jixtarr u japprezza l-kontenut tiegħu kemm bħala kitba letterarja imma wkoll bħala waqtiet ta’ rilassament.

 

Salv Sammut

29/12/2020

Il-Psikanalista Joel Friedman fil-prattika professjonali tiegħu għas-saħħa metali iħares lejn il-bniedem bħala kumplessità bijoloġika, psikika, soċjali u spiritwali. Il-ġisem, il-moħħ, ir-ruħ u d-dinja huma l-elementi li flimkien isawwru u jżommu lill-bniedem fuq saqajh u konxju minnu nnifsu fl-issa. Huwa jidentifika tliet dinjiet, jew saltniet biex nitkellmu hekk, li fihom dan kollu jseħħ: is-saltna tal-illużorju, id-dinja empirika u dak li jibqa’ għal dejjem jew l-assolut.  Meta dawn huma f’ekwilibriju il-bniedem jgħix fl-issa, fil-preżent, saqajh mal-art biex nitkellmu hekk. Il-bniedem ikun preżenti fih innifsu, għalih innifsu u għad-dinja ta’ madwaru. Fit-tradizzjonijiet reliġjużi, speċjalment f’dik Ġudeo-nisranija, s-simbolu ewlieni tal-preżenza huwa il-wiċċ li jiġbor fih dan kollu, huwa mera ta’ dan kollu.  It-tradizzjoni mistika, letterarja u artistika żviluppat it-tematika tal-wiċċ. Dante, per eżempju, fid-Divina Commedia, wara t-tisfijiet kollha li jgħaddi minnhom iħares f’Alla u jara lilu nnifsu. Fil-Kristjaneżmu għandna l-kult tal-Wiċċ ta’ Kristu, li huwa enigma fih innifsu. Fl-arti tal-punent ukoll għandna t-tradizzjoni qawwija tar-ritratt u l-awtoritratt, tradizzjoni pittorika li ma nsibuhiex fil-kulturi kollha, talanqas mhux kif żviluppata fil-punent. Din tal-aħħar hija tema qawwija tar-rumanz  Il-Wiċċ l-ieħor mill-pinna ta’ Ġorġ Peresso. Dan ir-rumanz narah jidħol f’din il-linja ta’ riflessjoni letterarja fuq il-misteru tal-wiċċ. Bla tlaqlieq nistqarr li dan “ir-rumanz kulturali” aktarx huwa l-aqwa li ġie f’idejja għal dawn l-aħħar snin. Insejjaħlu kulturali mhux biss għax fih minjiera ta’ riferenzi mitoloġiċi u artistiċi. Insemmu hawn lil Gustav Mahler, Kokostcha, Klimt, Dante, Bruegel, Carpaccio, Van Gogh, Cailebootte u l-bqija, li jpaxxu l-qarrej kolt b’għana ta’ xbihat u ħsejjes waqt li qed jaqra, u li jista’ jservi ta’ ħajra għall-qarrej li mhuwiex midħla ta’ dawn il-ġganti kulturali sabiex isir jafhom u japprezzahom. Ngħid għalija kull rumanz, jew ktieb hu x’inhu, huwa avventura, daħla f’dinja oħra. Il-Wiċċ l-ieħor, li qrajtu f’jum u lejl, huwa tassew festa ta’ immaġni, mużikalità u introspezzjoni psikoloġika dwar ir-relazzjoni intrinsika bejn l-illużorju, l-empiriku u l-assolut. It-tlieta li huma esposti fil-protagonista kritiku tal-arti iffissat bil-wiċċ, li l-laqgħa ma’ mara li tolqtu b’qawwa li tħarbatlu ir-ritwalità li kienet qegħdha żżommu f’bilanċ illużorju. Impatt li  bih din il-mara misterjuża kixfitlu d-diżarmonija u l-frammentazzjoni li kien hemm f’ġismu, moħħu u ruħu fl-eżistenza bejn l-illużorju, l-empiriku u l-assolut. Ir-rumanz huwa msensel fi tlettax il-kapitlu u epilogu. Dawn jinġabru f’żewġ taqsimiet: l-imgħoddi (impliċitu) u Ħmistax -il Sena Wara, li fil-loġika tar-rumanz jiġi l-issa (espliċitu). Ir-rumanz, jagħlaq billi ma’ jagħlaqx. L-aħħar kelmiet qishom titlu ta’ kapitlu li għadu qed jinkiteb… fil-moħħ tal-qarrej: It-Tmiem. Forsi. Il-qarrej f’dan ir-rumanz qisu jsir ukoll protagonista. Il-karattri bla isem iħalluk għandhom l-effett ta’ identifikazzjoni fil-psike u l-emottiv tal-qarrej, hekk kif il-protagonista jidentifika ruħu mal-wiċċ u allura mal-ħajja ta’ Koskoschka li bħal donnu jinkarna fih. Il-kapitli għandhom il-valur li huma stejjer kompluti fihom infushom. Ħjiel ta’ dan huwa l-fatt li t-titli kollha jintemmu bil-punt. Jidher ċar li hija għażla tal-awtur għax meta taqra l-kapitli, tieħu l-impressjoni li huma fil-fatt stejjer kompluti fuq tipi ta’ wċuh Medusa, Nuda Veritas, Kokoschka, u l-bqija. Il-kapitli qishom frammenti mużikali li jsawwru orkestra Mahlerjana. Is-sentenzi qosra u twal, idaħħlu l-qarrej fir-ritmiċità sinfonika li minnha hija ispirata din il-ġrajja daqstant partikulari, daqskemm universali. Inkiteb ħafna dwar il-kontenut tar-rumanz u l-ġrajja li jirrakkonta. Mhux il-każ li hawnhekk nirrepeti dak li diġà qal ħaddieħor. Il-kobor ta’ dan ir-rumanz fil-ġrajja letterarja Maltija, talanqas dik reċenti huwa l-kapaċità tal-awtur li b’sensibilità drammatika u teatrika idaħħal lill-qarrej b’qawwa fih innifsu u jġibu wiċċ imb’wiċċ mal-wiċċ l-ieħor tal-esperjenza umana tagħna frammentata, lil hemm minn dak li jidher, fl-inżul kuraġġjuż fid-dinja ġewwinija li titħabat fina biex issib lilha nnifisha bla ma’ tinqered, u allura s-sens tal-eżistenza personali, bejn l-illużorju, l-empiriku u l-assolut fir-relazzjoni kumplessa bejn il-ħtiġijiet, il-ġibdiet u x-xewqat tal-ġisem, tal-moħħ u tar-ruħ. Rumanz kapulavur mill-pinna matura ta’ Peresso.

 

Charlò Camilleri, O.Carm.